تاریخ نگاری فرقه دموکرات آذربایجان علی امیرخانی در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود. مقدمه: اوضاع سیاسی ایران قبل از نهضت دمکرات آذربایجان با به پایان رسیدن جنگ جهانی دوم بر علیه فاشیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت خونی یا آبا و اجدادی)، اگر چه رضاخان از نظام سیاسی ایران حذف گردید لکن سیستم مبتنی بر شوینیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت محل تولد) او، برای برقراری ثبات در ایران، ماندگار شد. سردرگمی ملت آنروز ایران را پیشه وری در 5/5/1323 پیش بینی کرده بود : « جنگ خونین جهانی به آخر می رسد؛ کشور ما نیز با خاتمه آن بر سر دو راهی بزرگی قرار خواهد گرفت. ملت ایران یکی از این دو راه را ناچار است انتخاب کند. حد وسط امکان پذیر نیست . . . یکی تجدید و احیای دیکتاتوری، ظلم و جور، تعدی و قتل و جنایت و ادبار، دیگری آزادی، تکامل و ترقی و عدل و داد را در پیش دارد . . . اگر ارتجاع غلبه کرد و ما را به راه اولی بکشاند نتیجه جز اضمحلال ملت و محو استقلال مملکت نخواهد بود. اگر راه دوم را توانستیم پیش بگیریم حتما به ساحل نجات خواهیم رسید.» و جنگ جهانی دوم در 18 اردیبهشت 1324 پایان یافت. به نوشته روزنامه شفق، در ماه مارس 1945 عمال کمال سیدضیا، با حمله به مرکز حزب توده و اتحادیه کارگری اصفهان، اقدام بر علیه دموکراسی را آغاز کردند. در آوریل همان سال حزب توده تشکیل دولتی کمونیستی ائتلافی را به حکیمی پیشنهاد می دهد که قبل از قدرت یافتن، حکیمی برکنار می شود و صدر الاشراف به روی کار می آید. حزب ایران روی کار آمدن وی که از مصادیق ظلم در دوره رضاخان را بود علنی شدن فساد دانسته و حزب توده هم با دعوت به اعتراض جدی و حتی خونین، آزادی را در خطر نابودی اعلام می کند. لذا احزاب تصمیم به اتحاد میگیرند. اما انگلیس که بیکار ننشسته، با مسلح کردن بختیاری ها بر ضد دموکراسی از آنها استفاده می کند. انگلیس با فشار بر شاه سعی در انحلال مجلس داشت و شاه با ادعای اینکه برای ایجاد دموکراسی 40 سال زمان نیاز است چشم امیدش به امریکا بود تا پارلمان را منحل نماید، ولی از آنجائیکه مجلس در برابر کشورهای خارجی موضع گیری مینمود آمریکا از بقای مجلس ابراز مسرت می کرد و شوروی آنرا احیای دوباره فاشیزم میدانست. مطرح شدن امتیاز نفت شمال تفرقه بین احزاب را تقویت کرد و حزب توده که به تحریک شوروی و دول متفق به رودرروئی با نظام برخاسته بود در راه در پیش گرفته تنها ماند. حزب توده اگرچه هیچ نیروی بالفعلی برای ایجاد حرکت در جامعه نداشت، در شرایطی که بوی انقلاب می آمد اعلام نموده بود که جواب حرف با حرف و مشت با مشت خواهد بود. توده به تحریک شوروی اعلام میکرد که تخلیه ارتش های انگلیس، آمریکا و شوروی از ایران مشروط به تصفیه مسئولین خود فرورفته نظام وابسته به انگلیس است و با فراموش کردن قدرت ملت، سعی داشت به دست دول خارجی به ایجاد دموکراسی در ایران اقدام نماید اما مخالفت شوروی با خروج ارتش های بیگانه را خیانت او به ایران می دانستند. نهضت دموکرات آذربایجان نظر به اینکه آذربایجان سنگر مشروطه بود زمانیکه این انقلاب به دست عمال استبداد افتاد تضییقات فراوانی متوجه آنجا شد. سخن عبداله مستوفی استاندار آذربایجان، خود گویای بسیاری از آنهاست : «آذربایجانی ها یونجه خورده مشروطه گرفته اند، حالا هم کاه می خورند و ایران را آباد می سازند» وی در سال 1319 غله آذربایجان را از قرار کیلویی 400 – 350 ريال به زور خریده و به مرکز ارسال کرد و با وقوع قحطی غله گندیده املاک اختصاصی رضاخان در گرگان را از قرار کیلویی 600 ريال به تبریز آورد! جمله مشهور وی در میان جمعیت، فشارهای روانی مضاعف بسیاری را آشکار میکند، وقتی که فرمانده ارتش معترض از کیفیت پایین غله بود تا حدی که اسب های ارتش هم نمی خوردند، مستوفی گفت «حالا که اسب های ارتش نمی خورند می دهم خرهای تبریز بخورند»! احداث جاده تفریحی آمل- آبعلی با بودجه بلاعوض دولت و اعطای وام به تبریز جهت احداث سدی در مقابل سیل از دیگر اقدامات برآمده از تبعیض دولت بود که شهرداری تبریز سالها مجبور شد از محل مالیات شهر به بازپرداخت آن اقدام کند؛ یعنی سد تبریز را خود تبریزی ها بسازند و شهرداری بودجه کافی برای تعمیر و نظافت شهر نداشته باشد. عزل شهردار تبریز که به کیفیت نان اعتراض کرده بود توسط مستوفی و تضعیف ایالت آذربایجان با تقسیم آن به چند استان رفتار های غیر انسانی محسنی رئیس فرهنگ آذربایجان از قبیل «هر کسی ترکی حرف می زند، افسار الاغ به سر او بزنید و او را به آخور ببندید . . .» و ذوقی رئیس فرهنگ پس از وی، که صندوق جریمه ترکی را ابداع و در دبستانها گذاشت تا هر طفل دبستانی آذربایجان جسارت ورزیده ترکی صحبت کند جریمه شود، حقایق تلخی بودند که همه دست در دست هم فشارهای شدید روحی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و . . . را بر ملت ترک آذربایجان وارد می ساختند. پس از سقوط رضاخان، آزادی خواهان تبریز اقدام به تشکیل «جمعیت آذربایجان» نموده و در تاریخ 30/7/1320 روزنامه آذربایجان را به مدیریت علی شبستری و سردبیری اسماعیل شمس منتشر ساختند. این روزنامه که در کوتاه مدت به زبان آذربایجان تبدیل شد، در دو زبان ترکی و فارسی منتشر می شد و دستگاه دولتی که قادر نبود حتی آنرا توقیف نماید این جمعیت را به تفرقه افکنی متهم نمود و از توزیع آن در تهران و سایر شهرهای ایران جلوگیری نمود. همچنین با سقوط دیکتاتور، برای اولین بار جمعیت آکتورال آذربایجان(کانون هنر پیشگان) را تشکیل داد که به اجرای تئاتر به زبان ترکی می پرداخت و با استقبال تبریزیان رو به رو شده بود لیکن پس از 6 ماه فعالیت، دولت، بدست فهیمی (استاندار) جمعیت آذربایجان را متلاشی و اورگان آنرا تعطیل کرد. در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود. در آذربایجان، نسبت به سایر نقاط ایران، دهقانان به صورت فعال به جنبش های آزادی خواهانه اقدام میکردند. در فروردین 24 پس از یورش دولت به اصفهان، مردم تبریز با اعلام اینکه فردا هم نوبت ماست فعالیت های دموکراسی خواهی خود را آغاز کردند در مرداد همان سال هم در جریان افتتاح شعبه حزب توده در لیقوان که با دخالت دولت منجر به کشته شدن 7 نفرگردید حزب توده تبریز طی تلگرافی به تهران خواستار برقراری آزادی می گردد لکن صدرالاشراف اعلام میکند چنین تلگرافهایی اهمیت ندارند که در نهایت حزب توده اواخر مرداد با فراخوانی اعضای خود، از 33 شهر آذربایجان تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را خواستار شد. فرقه دموکرات آذربایجان فعالیتهای حزب توده بصورت پارلمانتاریستی بود و لذا بر پا نمودن انقلابی در ایران توسط این حزب ناممکن مینمود در نتیجه فرقه دموکرات آذربایجان، در دیداری که بین سیدجعفر پیشه وری و میرجعفر باقروف- رئیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی- با حمایت های مادی و معنوی آن کشور و بدون اطلاع حزب توده در 12 شهریور 24 اعلام وجود کرد. پیشه وری پس از مذاکره با علی شبستری، به تبریز آمده، تصمیم به تاسیس فرقه دموکرات اتخاذ می کند. اما از آنجائیکه مسئول وقت حزب توده شاخه تبریز، علی امیرخیزی، با این اقدام مخالف بود، «صادق پادگان» که مورد تائید فرقه نیز بود، بجای وی منصوب شد. این انتصاب موافقت داخلی اعضای حزب توده تبریز با پادگان با تاسیس فرقه و یا دستور شوروی برای الحاق به فرقه را آشکار میساخت. در آن زمان به غیر از حزب توده و جبهه آزادی حزب دیگری در آذربایجان نبود و چون فعالیت دو حزب آزادیخواه در آذربایجان غیرممکن می نمود، جبهه آزادی که توسط پیشه وری و شبستری تاسیس شده بود، مسلما موافق بود و تنها انحلال حزب توده شاخه تبریز و الحاق به فرقه ضروری بود. بدین منظور پیشه وری و شبستری در دیداری با پادگان نظر او را نیز جلب نمودند. وی بدون اطلاع حزب مرکزی توده ایران اقدام به این توافق نمود. اگرچه در آن دوران آزادیخواهان واقعی جهت تکمیل هیئت موسس فرقه بندرت پیدا می شد و احزاب فقط در حد شعار در جامعه حضور داشتند و نیز به علت نارضایتی متعصبین فارس، آذربایجانیها به اظهار خصوصیات ملی نمی پرداختند، لکن پیشه وری با جدیت تمام بیانیه 12 شهریور را که به فارسی و ترکی نوشته شده بود بالاخره پس از جمع آوری 48 امضا منتشر نمود. پیشه وری که بود؟ سید جعفر جوادزاده (پیشه وری) در سال1272ش در خلخال متولد شد. 12 سال بعد به قفقاز مهاجرت نموده، به عنوان مستخدم یک مدرسه شروع بکار نمود، سپس در همان مدرسه به تدریس پرداخت. در جریان انقلاب اکتبر آغاز به فعالیت سیاسی نموده و در آزادی ملل روسیه عملا دخالت داشت. وی در نهضت جنگل هم مدتی به فعالیت پرداخته سپس در تهران با تشکیل شورای مرکزی اتحادیه کارگری روزنامه «حقیقت» را منتشر کرده است. در دوره چهاردهم به نمایندگی مجلس انتخاب شد لکن اعتبارنامه وی در مجلس رد شد. در زمانی که هیچ زندانی سیاسی در ایران وجود نداشت در 1309 به عنوان زندانی سیاسی محبوس گردید. 8سال بعد 53 نفر- که بعدها اقدام به تشکیل حزب توده نمودند- به زندان آورده شدند؛ آنها اگرچه دارای تحصیلات بودند لکن تجربه اجرائی نداشتند لذا تجارب خود را در اختیار آنها گذاشت. گفته می شود اساسنامه حزب توده نیز توسط وی نوشته شده است. در سال 1319 به کاشان تبعید می شود و در نهایت 20روز پس از سقوط رضاخان و تحمل 11 سال حبس آزاد شد و اقدام به انتشار نشریه آژیر کرد. وی لنینیستی معتقد و شدیدا کمونیست و در روسیه جزو اقلیت مونشویک ها بود. وی در فرقه دموکرات آذربایجان، شخصیتی سکولار داشت. اهداف فرقه دموکرات به هنگام تاسیس شامل موارد زیر بود : فعالیت فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی توسط انجمن های سیاسی و بازرسی توسط آنها؛ اعطای مختاریت مدنی و آزادی داخلی به آذربایجانیان توام با حفظ استقلال ایران، تدریس زبان ترکی تا سوم دبستان و فارسی به عنوان دولتی تواما پس از مقطع، تاسیس دانشگاه، توسعه صنایع و کارخانه ها و تجارت، آبادسازی شهرها و آبرسانی به آنها خصوصا تبریز، رسیدگی به دهقانان و جلوگیری از مالیات های غیر قانونی، مبارزه با بیکاری، ایراد قانونهایی در مورد آذربایجانیهای خارج از آذربایجان، درخواست و اقدام برای افزایش کرسی های آذربایجان از 20 کرسی برای 4میلیون نفر به یک سوم کرسی های مجلس، مصرف بیش از نصف مالیات های اخذ شده در خود آذربایجان. پس از انتشار این بیانیه روزنامه آذربایجان به عنوان اورگان فرقه دموکرات آذربایجان بار دیگر به مدیر مسئولی شبستری و برای دومین دوره منتشر گردید. در 22 شهریور شورای مرکزی فرقه به 11 نفر افزایش یافت که پیشه وری به ریاست، و شبستری به معاونت انتخاب شدند. محمد بی ریا نیز که در راس اتحادیه های کارگری بود، اعلام کرد که آنان نیز رهبری فرقه را می پذیرند و صادق پادگان و زین العابدین قیامی هم از سوی حزب توده، تصمیم الحاق به فرقه را اعلام نمودند. همچنین زمان نخستین کنگره فرقه دموکرات روز 10/7/24 تعیین گردید. در 29/6/24، در کنفرانسی با حضور 1500 نفر از اقشار مردم قطعنامه ای جهت مخابره به انجمن وزرای خارجه دول متفق در لندن به تصویب رسید و در آن به حق تعیین سرنوشت، خود مختاری آذربایجان و احیای دموکراسی در ایران اشاره شده بود. با اعلام و اجرای رسمی الحاق حزب توده توسط محمد بقراطی(بدون تصویب کمیته مرکزی) 60000 نفر عضو بالقوه حزب توده، به فرقه دموکرات پیوستند نیز قرار بر آن شد که تا 10/8/24 کنفرانس های حزبی شهرها و ولایات تشکیل و کمیته های رسمی فرقه انتخاب شوند. در این کنگره مرامنامه فرقه به تصویب رسید و سازمان فرقه رسمیت یافت و کمیته مرکزی آن را انتخاب نمود. مرامنامه همان بیانیه 12 شهریور بود که موارد زیر به آن اضافه شد: - آزادی فردی، کلامی، وجدان، مطبوعات و اجتماعات. - حقِّ انتخاب کردن برای مردان و زنانی که به 20 سالگی رسیده اند و حقِّ انتخاب شدن برای مردها و زنان بین 80-27 ساله - تعیین 8 ساعت کار روزانه برای کارگران و استفاده از مزایای بیمه - اعطای حق مجازات خائنین و افشا کنندگان اسرار فرقه و جاسوسان تا حد حتی اعدام (افزودن این اصل در حد و اختیارات حزبی نبوده و به عبارتی شاید بتوان گفت که فرقه اطمینان داشت که بزودی حکومت را بدست می گیرد.) بدین ترتیب فرقه نه بعنوان حزب بلکه به عنوان جبهه ای از تمام مردم شکل گرفت که در آن فئودال در کنار دهقان، کارگر در کنار کارفرما، و . . . جای گرفتند در آنزمان پشه وری بزرگترین وظیفه فرقه را مبارزه برای احیای انجمن های ایالتی و ولایتی و اخذ امت یازات داخلی و فرهنگی عنوان کرد. و به گفته پادگان، معاون صدر فرقه، فرقه دموکرات باپرهیز از اشتباهات 40ساله نهضت آزادی، آذربایجان را در مرکز آمال قرارداده و به سوی هدف اصلی آذربایجانی، یعنی آذربایجان حرکت کرد. پیشه وری آزادی خواهان ایران را که انتظار داشتند باز هم آذربایجان همانند مشروطه و همانند تمام طول تاریخ خود را فدای ایران کند متهم به سستی می کرد و فقط سخن از کمک به آنها را به میان می آورد. به همین دلیل و به دلیل بعضی موضع گیری ها و سخنان پیشه وری نظیر:« . . . مردم ما خلقی بزرگ و قهرمان است این خلق به هیچ وجه شباهتی به مردم تهران و اصفهان و سایر نقاط ایران ندارد . . . او فارس نیست و از فارسها فرق دارد.»بحث تجزیه طلبی فرقه نقل محافل ارتجاعی گردید؛ اگرچه پس از تشکیل فرقه دموکرات پیشه وری هنگام سخنرانی در سالن شیر و خورشید تبریز، نقشه ایران را در هوا کشید و گفت:« من آشکارا می گویم که تمام حرف ها و خواسته های ما خارج از این نقشه نیست و در داخل سر حدات ایران است . . . » و نمایندگان نخستین کنگره فرقه دموکرات اعلام نمودند برای آزادی ایران و آذربایجان ابتدا از نجات و آزادی خانه خود آغاز می کند تا بتواند به تمام ایران سرایت دهند. لکن پیشه وری از همان روزهای اول می نوشت اگر تهران راه ارتجاعِ الهام گرفته از لندن را در پیش گیرد آذربایجان یک گام جلوتر نهاده و از آنجا قطع رابطه خواهد کرد. از اولین اقدامات مثبت آزادی خواهانه ای که فرقه نسبت به آذربایجان انجام داد اعتراض به انتصاب سید مهدی فرخ(معتصم السلطنه) استعمارگر معروف زمان رضاخان بود. فرقه اعتراض خود را به اطلاع کنسول دول های خارجی در تبریز رسانده و هشدار داد که احتمال خونریزی وجود دارد. در نتیجه این اعتراضات و اوضاع قابل انفجار آذربایجان وی از آمدن به آذربایجان منصرف شد. در 29/7/24 پیشه وری در اعتراض به اقدام اکثریت نمایندگان مجلس مبنی بر تاخیر انتخابات تا خروج نیروهای بیگانه اعلام کرد مشروطیت تعطیل بردارنیست و فرمان انتخابات را خود مردم صادر خواهند کرد.(همانگونه که ابتدا ذکرگردید با فرض اینکه پیشه وری بدون جلب نظر شوروی اقدام به این کار نموده باشد، تعویض نیروهای دولتی وابسته به انگلیس و انتخاب نمایندگان حتی بیطرف، در عین اینکه منافع آذربایجان را نیز پوشش می داد به نفع شوروی نیز بود.) با پیشرفت فعالیت فرقه دموکرات در شهرها و دهات، فجایع ژاندارم ها و اربابان نیز شدیدتر می شد و شکایات فرقه به نفع دهقانان نیز عملا بی نتیجه می ماند. پیشه وری هشدار میداد محشری که هم اکنون ژاندارم ها در دهات آذربایجان برپا کرده اند کافی برای اثبات این امر است که به محض اینکه ارتش سرخ پای خود را آنسوی مرزها گذاشت ایالات شمالی را نیز به زور اسلحه دچار همین وضع و حال خواهند کرد. سید ضیا هم عوامل خود را با پول و تجهیزات کافی جهت ایجاد تفرقه بین اعضای فرقه و تولید رعب و وحشت بین مردم خصوصا بازاریان و در صورت امکان کشاندن آنها به تهران می فرستاد. در اوضاع و در 7/8/24 به علت مخالفت محمدرضا پهلوی با قوام، حکیمی به نخست وزیری رسید. در 17/8/24 با اعلام تمایل بکسب قدرت سیاسی، بسوی انتخاب نمایندگان آزادی خواه و دموکرات در مجلس 15ام و انجمن ها متوجه شده، به تحکیم سازمانهای پایین فرقه یعنی کمیته های حوزه و حومه و تبلیغ انتخابات و حاضر کردن مردم برای گام دوم مبارزه پرداخت. فرقه همچنین جنایات دولت از قبیل بریدن لب و زبان، پاره کردن شکم، داغ گذاشتن، شلاق زدن، تجاوز به ناموس، غارت و آتش زدن خرمن و به گلوله بستن ها را به نمایندگان سیاسی دول خارجی در تبریز و مقامات صلاحیت دار دولت ایران ارسال می کرد. فرقه در میان مردم جای خود را یافته بود و مشروطیت در حال تکرار بود انتخابات در زیر برف و بارن در میتینگ ها با حضور فعال آذربایجانی ها شور و حال خاصی یافته بود و نه فقط آذربایجان بلکه برای تمام ایران خواستار دموکراسی بود هنگامی که فرقه در برابر ژاندارمری به دهقانان دستور دفاع داد در دهات و قصبات بلافاصله پاسگاههای ژاندارمری خلع سلاح گردید خصوصا شهر میانه که در روز 26/8/24 سقوط کرد. در سراب و مراغه نیز خلع سلاح کردن و مسلح شدن ادامه یافت در خمسه نیز ایلاتی که بدست شاه مسلح شده بودند در تصرف شهرها و قصبات به نفع فرقه وارد میدان شدند. سازمان فدائیان آذربایجان هم تا حدودی از کمک تسلیحاتی شوروی برخوردار بود؛ اما واضح آنست که سلاح نمی تواند ایجاد انقلاب کند و توده مردم همانند هر انقلابی به حقانیت کار خود ایمان داشتند. هنگامی که حکیمی اواخر آبان تصمیم گرفت برای سرکوبی قیام کنندگان نیروی نظامی به آذربایجان اعزام کند، نیروهای مزبور در 6 کیلو متری قزوین در شریف آباد (که از آنجا منطقه متصرفه شوروی آغاز می شد) توسط نیروهای شوروی متوقف گردید. سفیر ایران در واشنگتن موضوع را به اطلاع انگلیس و آمریکا رساند ولی آنها با وجود موافقت با اعزام نیرو عملی انجام ندادند. در دوم آذر 24 تصمیم بر آن شد که بجای انجمن های ایالتی مجلس ملی تشکیل شود. کنگره خلق آذربایجان که به مجلس موسسان تغییر نام یافت با افزودن مواد جدیدی به اعلامیه خود نظیر حق رای برای مردان وزنان و انتخاب 39 نفر به نام هیئت ملی با اختیارات وسیع (که نمایندگان کردستان نیز جزو آنها بود) مراتب را به اطلاع محمدرضا پهلوی، مجلس شورای ملی، مقامات صلاحیت دار کشوری و شورای نمایندگان سیاسی امریکا]انگلیس،شوروی و فرانسه رساندند. دستور انتخابات در دوم آذر منتشر و اعلام شد که تبلیغات از دوم تا چهارم و انتخابات از 12-8 در سراسر آذربایجان برگزار خواهد شد. در 10 آذر سرتیپ درخشانی طبق دستور مرکز که کلیه نیروی نظامی تحت امر او بودند شهرداری را نیز تصرف کرد؛ اینک نیرویهای شوروی، لشکر 3 آذربایجان و نیروهای مسلح فدائیان، تبریز را تحت کنترل دارند.در همین روز انتخابات نیز به اتمام رسید. یازدهم آذر به دستور مستقیم سر لشکر ارفع و تاکید تلویحی درخشانی به دسته عزاداران حسینی حمله شد که یک نفر کشته و 11 نفر زخمی شد. مشابه این دستور به اورمیه هم داده شده بود. تا 14 آذر بساط ژاندارمری تقریبا از تمام نقاط آذربایجان و زنجان برچیده شده بود. در 17 آذر نمایندگان شاه با هیئت حاکمه در تبریز وارد مذاکره می شوند ولی از آنجا که تهران بر جزئیات و تبریز بر کلیات اصرار می کردند تبریز اعلام کرد که باز هم حکومت مرکزی می خواهد با وعده و وعید به اغفال بپردازد و لذا توافقی حاصل نشد. و بالاخره در 21 آذر 24 مجلس ملی آذربایجان افتتاح گردید و در جلسه قبل از ظهر خود پیشه وری را مامور تشکیل کابینه نمود که وی کابینه خود را بعد از ظهر همان روز به مجلس معرفی کرد. 22 آذر نمایندگان حکومت ملی با فرمانده لشکر آذربایجان وارد مذاکره شدند و پس از توافق کلیه پادگانهای تبریز اسلحه را به زمین گذاشته و پذیرفتند که طبق دستور عمل نمایند. سرتیپ درخشانی هم گفت:« . . . من از بعضی از روزنامه های چپ متشکرم که حتی آن روزها هم که من مقاومت می کردم به من بد نگفتند . . . ». اما در اورمیه سرهنگ زنگنه از هیچ جنایتی ابائی نکرد و بالاخره عنوان کرد که «پاسگاههای ما مورد حمله مستقیم سواره نظام شوروی قرار گرفت، لذا مجبور به ترک مقاومت شدیم.» زنگنه در آنجا چنان جوی بپا کرده بود که اگر کسی حتی می گفت که به فرقه دموکرات تمایل دارم کشته می شد. وی خانواده خود را در کنسول ترکیه گذاشته بود و افسران را دعوت به پایداری می کرد اما زمانی که آنها از موضوع با خبر شدند دانستند که اگر خطری پیش آمد وی نیز به آنجا پناهده خواهد شد آنان نیز خود را به خطر نمی اندازند و زنگنه مجبور به قرار داد با فدائیان شده و تسلیم می شود. فدائیان خوی، مرند و ماکو نیز برای کمک به اورمیه رفته بودند. فدائیان برای ورود به شهر از کامیون های شوروی نیز استفاده نمودند و شهر به دست فدائیان سقوط کرد نه شوروی. نائب کنسول آمریکا در تبریز اعلام می کند که سقوط اورمیه پایان مقاومت دولت بود؛ نظامیان محلی ایران به قوای دموکرات کمکی نکردند ولی اکراد آنها را یاری نموده اند. پیشنهادات بسیاری به پیشه وری از طرف آزادیخواهان ایران می رسید لکن پیشه وری اعلام می کرد در هر نقطه از ایران حرکتی رخ بدهد از آنها حمایت خواهیم کرد.کنسول آمریکا و انگلیس در تبریز تاکید دارند که اگرچه در صورت قطع حمایت روسیه جنبش سقوط خواهد کرد لکن علاقه و همدردی عمیقی در آذربایجان نسبت به دموکراتها وجود دارد و از تهران عمیقا متنفرند. قرار داد تخلیه ایران (9/11/20) کنفرانس مسکو: برابر فصل پنجم پیمان اتحادی که بین دولت ایران و دولتهای انگلیس و شوروی در تاریخ نهم بهمن ماه سال 1320 (29 ژانویه 1942)منعقد شد، مقرر گردید" پس از آن که کلیه مخامصه مابین دول متحده (روس و انگلیس)با دولت آلمان و شرکای آن به موجب یک یا چند قرارداد متارکه جنگ متوقف شد، دول متحده در مدتی که بیش از شش ماه نباشد قوای خود را از خاک ایران بیرون خواهند برد و اگر پیمان صلح مابین آنها بسته شد ولو این که قبل از شش ماه بعد از متارکه باشد بلافاصله قوای خود را بیرون خواهند برد. مقصود از شرکای دولت آلمان، هر دولت دیگری است که اکنون یا در آینده با یکی از دول متحده بنای مخامصه گذاشته یا بگذارد.در این اعلامیه که در 9/9/22 منتشر شد از طرف آمریکا، انگلیس و شوروی اذعان شده بود که آنان با دولت ایران بر تمامیت ارضی و حفظ استقلال و حاکمیت اتفاق نظر دارند. فرقه دموکرات کردستان (کومله) در دیدار با باقراوف در باکو بدست شوروی تشکیل شد اوایل آبان 24 در مهاباد نخستین کنگره خود را برگزار کرد. مرام کومله با فرقه یکی بود و جالب اینکه قاضی محمد ادعا میکرد چهار سال است خود مختاری در اینجا (مهاباد؟) اجرا می شود در پاسخ به این سئوال که اگر خواهان خود مختاری کردستان هستید چرا به مجلس شورای آذربایجان نماینده میفرستید میگوید:«در این مبارزه وحدت بین این دو فرقه موجود است، اعزام نماینده به مجلس ملی آذربایجان هم فقط برای این است که همکاری بیشتری کرده باشیم . . . »!!! اما چنین به نظر می رسد که پیشه وری ضمن اینکه کردها را در برابر دولت مرکزی با خود متحد کرده زیرکانه از تصرف خاک آذربایجان توسط افراد ممانعت بعمل آورده است! تحکیم سازمانهای فرقه در شهر ها و دهات و تربیت کادر های حزبی و دولتی و توجیح آذربایجانیها و تشکیل قشون قزلباشها با آگهی استخدام مورخه 27/9/24 از فعالیتهایی بود که فرقه پس از استقرار حکومت ملی بدان پرداخت. تهران شکایت از فرقه دموکرات و شوروی را به شورای امنیت سازمان ملل برد، ولی شوروی اعلام کرد که اولا حوادث آذربایجان ارتباطی به حضور شوروی ندارد و ثانیا بنابر احتمال اعمال خرابکارانه علیه جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی خواستار مذاکره مستقیم بین دو دولت میباشد. بالاخره اواخر بهمن 24 حکیمی استعفا داد و 5 روز بعد قوام به نخست وزیری رسید. وی بلافاصله تلگرافهایی مبنی بر اینکه سیاست خارجی او براساس موازنه و مودت و احترام متقابل مبتنی است به روسای دول متفق مخابره نمود. همزمان پیشه وری بعلت اینکه ژاندارمری تابع اراده دیکتاتور و وزارت جنگ بود آنرا منحل اعلام کرده فدائیان در شهربانی مشغول خدمت شدند. در 18/11/24 اقدام به تشکیل قشون خلق آذربایجان نمود و 19 بهمن با ترغیب به حفظ آزادی بدست آمده مشمولین را به خدمت نظام وظیفه احضار کرد. قشون خلق غیر سلاح هایی که پس از تسلیم لشگر 3 تبریز و 4 اورمیه و تیپ های اردبیل و خوی بدست حکومت ملی افتاد و اکثرا سلاح سبک بود تا پایان حکومت خود سلاح سنگین نظیر توپ دورزن، زره پوش، تانک و هواپیما در اختیار نگرفت. حکیمی قبل از سقوط با وارد آوردن فشار اقتصادی، موجودی شعب بانک ملی در آذربایجان را به تهران منتقل کرد و بیش از 150میلیون ریال مطابات بازرگانان، شرکتها و اشخاص در تمام آذربایجان را معوق گذاشته چک های صادره از طرف آنان را پرداخت نکرده، حکومت ملی را در برابر مطالبات مردم قرار داد. همچنین وجوه دولتی را که از محل فروش کالاهای انحصاری تامین میشد غیر قابل وصول اعلام داشت تا پرداخت حقوق به کارمندان دولت ممکن نگردد. همچنین دستور داد که از صدور سیگار، قند و چای به آذربایجان ممانعت شود. حکومت ملی نیز البته اعلام داشت در صورتی که پول تجار پرداخت نگردد مطالبات آنها از محل سهمیه مالیاتی که در برابر تهران تعهد کرده خواهد پرداخت نیز اگر لازم باشد اقدام به چاپ پول خواهد کرد. حکومت ملی ضمن پایین آوردن هزینه زندگی و انجام اصلاحات شهری و تامین امنیت عمومی، مبارزه بی امانی را با محتکران، رشوه بگیران، دزدان و متجاوزین به امنیت و حیثیت عمومی پیش میبرد که حاصل آن فراوانی مایحتاج عمومی و امنیت بیسابقه ای در سراسر آذربایجان بود. در اجرای این سیاست روز 8/10/24 دادگاه صحرایی به ریاست عباسعلی پنبه ای چهار نفر ذیل را محکوم به اعدام نمود : 1- رحیم دباغی به جرم ورود به عنف به منزل خانواده ای بی سرپرست و تجاوز به دختر چهار ده ساله آن خانواده. 2- اصلان فرید به جرم فراری دادن یک دختر 16 ساله و تجاوز به وی. 3- کاظم خوش باور معروف به (قارنی ییرتیق کاظیم)، 4- عزیز یوسف اوغلو. هر دو نفر به جرم دزدی و با داشتن سوابق ممتد دزدی و شرارت در شهربانی تبریز. حکم دادگاه بلافاصله به موقع اجرا درآمد و این اقدام حکومت ملی با حسن استقبال مردم روبرو گردید.چنان که هنگام اعدام متجاوزین به ناموس مردم که لوحه جرم خود را به گردن داشتند، در میدان عالی قاپوی تبریز فریادهای " زنده باد عدالت" به آسمان می رفت. اگرچه روزنامه های تهران جرم اعدامی ها را گفتن زنده باد ایران اعلام کرده بود لکن اعدامیها در تبریز افرادی شناخته شده بودند و علت اعدام واضح بود. از اقدامات انجام یافته میتوان به دستور شروع انتخابات انجمن های ولایتی از طرف مجلس ملی آذربایجان، انتشار تصمیم حکومت به تاسیس دانشگاه آذربایجان (دارالفنون) در تبریز در 19/10/24 متشکل از 3 دانشکده پزشکی،کشاورزی،پداگوژی (تعلیم و تربیت) و افتتاح آموزشگاههای عالی نظامی و پلیس در اسفند همان سال اشاره کرد. از دیگر فعالیتهامیتوان به موارد زیر اشاره کرد: 1- رسمیت زبان ترکی در آذربایجان و تدریس زبان اقلیت ها در کنار آن. 2- تدوین قانون اساسی خاص آذربایجان. 3- انحلال تشکیلات پلیس و ژاندارمری و ارتش برخلاف نظر مجلس موسسان و تغییر اونیفور ارتش و تطابق با درجات نظامی همسایه شمالی. هنگامی که بدنبال وقایع آذربایجان، حکیمی دستور برگزاری انتخابات انجمن های ایالتی را داد آزادیخواهان ایران دموکرات های آذربایجان را شایسته تقدیر دانستند. و بزرگترین یادگار تاریخی فرقه دموکرات آذربایجان تقسیم املاک خالصه در طول یک سال حکومت بود. سال1324 مرحله اوج مبارزات و شورشهای دهقانی در آذربایجان بود آنان علاوه بر امتناع از پرداخت مالیات های ظالمانه جنسی و نقدی به اربابان حتی حاضر به دادن بهره مالکانه از محصول نیز نبودند لذا تا شهریور ماه در اکثر دهات خرمن ها هنوز بر روی زمین بود. در 15/12/24 تقسیم اراضی که پیش بینی میشد در آن 1000.000 نفر صاحب زمین خواهند شد شروع شد در 7/12/24 تقسیم اراضی در قوشاچای(میاندوآب)، خوی، اهر و اطراف تبریز توسط وزارت کشاورزی آغاز شد و قرار بود تا پایان ماه جاری (اسفند 24) خاتمه یابد و این اقدام بی سابقه در شرق دهقانان اسیر را به انسانهای آزاده تبدیل می کرد. در تاریخ 25/1/25 اولین کنگره دهقانی با شرکت600 نماینده در تبریز برای برقراری روابط عادلانه بین مالک و رعیت و بالا بردن سطح محصولات کشاورزی بر پا شد. آئین نامه ای که در 22/1/25 در مجلس تصویب شده بود، نتایج رضایت بخشی داشت ویلیام داگلاس، قاضی آمریکایی در کتاب «سرزمین عجیب با مردانی مهربان» در مورد اصلاحات در آذربایجان به افزایش امنیت، برچیده شدن بساط رشوه و احتکار، ارزانتر شدن 40% کالاهای عمومی، افتتاح مدارس در دهات، تاسیس دانشگاه آذربایجان با دو دانشکده طب و ادبیات؛ موریس هیندروی آمریکایی نیز میگوید:«در عرض این یکسان بیش از کلیه کوچه هایی که در سالهای قبل احداث شده بود جاده سازی شده است چهار میل مسافت بین شهر و استاسیون راه آهن آسفالت و گدایان از کوچه ها رانده شده بودند و زنهای بدکاره را از شهر اخراج کرده بودند . . . دردانشگاه تبریز . . . طب وعلم معلمی و فلاحت تدریس می شد . . . دستگاه رادیو و فرستنده نصب و شهربانی منظمی ترتیب داده شده بود و زنها شبها بدون رعب و وحشت و ترس آزاد در کوچه ها عبور می کردند. » به هر تقدیر احمد قوام از6 بهمن 1324 با وجود مخالفت آزادیخواهان ایران، انگلیس، شوروی، حزب توده و فرقه دموکرات با استفاده از سیاست های زیرکانه و موافقت آمریکا به نخست وزیری رسید: 1.تیرگی روابط سیاسی ایران و شوروی بر سر موضوع نفت شمال 2.خروج ارتش شوروی از ایران مشروط بر اینکه دولتی علیه شوروی در ایران نباشد.3.دفاع حزب توده از نظرفوق4.وجود حکومت ملی آذربایجان و نزدیکتر شدن آن به استقلال با هر قدم.5.سیاست قیمانه انگلیس در پیشنهاد کمیسیون سه گانه برای ادامه تسلط بر مناطق نفتی جنوب و احتمال تقسیم ایران به مناطق نفوذقوام با توجه به تمامی شرایط، سیاست سازش با شوروی در صدر قرار داد. وی با رفع تضییقات وارده به کلوب های حزبی کارگر و مطبوعات، انفصال و توقیف برخی عوامل سرشناس ارتجاع از جمله سرلشگر ارفع و . . . اعلام جانبداری از سیاست موازنه با همسایگان (که مورد عنایت شوروی قرار گرفت) چنان رفتار کرد که شوروی تصور میکرد بدون درگیری ها در معادلات سیاسی کسب امتیاز خواهد کرد و آزادی خواهان گمان بردند روابط ایران و شوروی را اصلاح و ایران را از تجزیه رهانده و از سرکوب آزادیخواهان دموکراتیک ممانعت بعمل خواهد آورد. در این میان آذربایجان که با بی اعتنایی با وی بر خورد میکرد پس از اینکه در شانزده فروردین 25 با امضای قرارداد شوروی با دولت قوام، پشت خود را خالی دید، مجبور به سازش با قوام شد. با وجود تخلیه نیرو های انگلیس و آمریکا، شوروی نیز اگرچه شمال شرق را تخلیه کرد لکن به استناد قرار داد 6 فوریه 1921 از ادامه تخلیه امتناع ورزیده و به تبلیغات روانی در جامعه می پرداخت لکن ادامه اشتغال نظامی حقانیت مبارزین راه آزادی در آذربایجان را خدشه دار کرده و موجب دریغ حمایت مردم ایران و افکار عمومی جهانیان شده، سبب افزایش فشار خارجی بر شوروی و درخواست دلیلی بر عدم تخلیه میشد. در نهایت آمریکا به همراهی انگلیس، شوروی را تهدید به ورود به جنوب ایران در صورت عدم تخلیه شمال نمود. قوام که در نظر داشت موضوع را در شورای امنیت مطرح کند با تهدید شوروی مواجه شد ولی آمریکا نیز از قوام می خواست به طرح موضوع بپردازد در غیر اینصورت تهدید کرده بود راسا اقدام به این کار خواهد کرد و در آن صورت ایران نباید چشم امید به کمک آمریکا می داشت. اگرچه در 5/1/25 شوروی اعلام کرد که تخلیه را از دیروز آغاز نموده است و تا5یا6 هفته به پایان خواه رساند ولی آمریکا و انگلیس با استفاده از فرصت جهت تحت فشار قرار دادن شوروی به طرح موضوع در شورای امنیت می پردازد. با توجه به اینکه نماینده شوروی از 29/12/24 در تهران بود شوروی با عنوان اینکه در حال مذاکره با ایران هستیم از حضور در جلسه خودداری می کند و مذاکرات ایران و شوروی منجر به توافق نامه 16 فروردین می گردد که در آن نیروها از 4 فروردین در 15 ماه از ایران خارج شده و شرکت مشترک نفت ایران – شوروی تشکیل می شود و آذربایجان مسئله داخلی ایران تلقی می شود و قوام اعلام می کند در صورت عدم قبول مواضع ایران در قبال آذربایجان از طرف شوروی موضوع نفت شمال منتفی است؛ لذا با واگذاری نفت شمال در محدوده شرق خط واصل بین نقطه مرزی سه گانه ایران – شوروی – ترکیه تا قوشاچای به مدت 50 سال مشروط به تصویب مجلس 15ام شرایط قوام برای اعمال در آذربایجان پذیرفته می شود. بالاخره با وجود مخالفت آمریکا و انگلیس، قوام شکایت خود را از شورای امنیت باز پس می گیرد اما همچنان نگران از این بود که با وجود تخلیه شوروی، اسلحه در دست آذربایجانی ها باقی بماند. در سوم اردیبهشت البته آمریکا و انگلیس بار دیگر شکایت از شوروی را در دستور کار قرار دادند. در این حین، نیروهای آذربایجان نیز، پس از فتح بندر انزلی به آستارا باز گردانده شدند و با اینکه توانایی فتح قزوین، http://www.gunaskam.com/az1/index.php?option=com_content&task=view&id=319&Itemid=1