Monday, March 31, 2014
Thursday, March 13, 2014
داستان یک فدائی از سرعین
مرگ در آغوش معشوق
بسیاری از فدائیان آذربایجان بعد از اشغال آذربایجان توسط ارتش ایران، زن و فرزند را به امید دیدار در آینده رها کردند و به آن سوی آراز رفتند ولی روزگار برای هر کدام از آنها سرنوشتی دیگر نوشته بود بسیاری هیچ وقت برنگشتند و در آرزوی دیدن زن و فرزند از دنیا رفتند ولی بعضی از آنها بعد از سالها دوری از زن و فرزند، به موطن خود برگشتند اما این دیدارها هیچ وقت حالت عادی نداشتند چرا که دیدن اقوام و نزدیکان بعد از 30 سال گاهی صحنه های دراماتیک در تاریخ آذربایجان آفریده است که فراموش کردن آنها ممکن نیست در زیر دیدار کامران(فدائی از سرعین) با خانواده خود که بعد از 28 سال صورت گرفته بود از کتاب "سرعین در آیینه قلم" نوشته استاد رحیم اسدالهی (درویش سرعینی) عینا نقل می شود:
"در سال 1352 خورشیدی یکی دیگر از فراریان فدائی اسلام از آن طرف رودخانه ارس به سرعین بازگشته داستان شیرین و دردناکی با خود داشت. خانواده او از روستای همجوار سرعین به سرعین کوچ کرده و ساکن سرعین شده بودند. او پدر و مادر پیری داشت. پدرش چینی بندزن بود. بشقابها و قوری های چینی شکسته را بند می زد و با ساختن چراغ و چیزهای دیگر امرار معاش می کرد.پدر و مادر او بعد از فرار کردنش از دنیا رفته و همسرش به تنهائی بچه های خود را با زحمت فراوان در انتظار آمدن شوهرش بزرگ کرده بود. این مرد بعد از سالها انتظار و با تلاش و کوشش فراوان توانسته بود جواز آمدن به این طرف رودخانه ارس را بگیرد. بعد از بیست و هشت سال دوری مژده آمدن کامران را می دادندو
هیچ کس باور نمی کرد ولی کامران به اردبیل رسیده بود. او داشت به طرف سرعین حرکت می کرد مردم همگی جمع شده بودند تا کامران را زیارت کنند.انتظار به پایان رسیده کامران در جلو مسجد جامع سرعین از ماشین پیاده شد. کامران هیچ فرقی نکرده بود ولی کمی لاغر شده، استخوان گونه هایش بیرون زده بود. همسرش به جای خندیدن گریه می کرد. اشکها چون مروارید در گونه های او می چرخید. همه اهالی سرعین زن ومرد دوست و دشمن گریه می کردند. این دو منتظر، جلو در مسجد جامع همدیگر را در آغوش کشیدند. همه مردم با تماشای این صحنه ها گریه می کردند و در زیر لب به حکومت ستم شاهی نفرین و لعنت بر ظالمان تاریخ نثار می کردند. همه منتظر بودند تا در خانه مهمان تازه وارد شیرینی بخورند و جشنی بر پا نمایند. ولی این دو هرگز از هم جدا نشدند چون در وهله اول هر دو جان را به جهان آفرین سپرده بودند. چه مرگ دلخراشی! آن هم بعد از بیست و هشت سال دوری و انتظار جان فرسا.بچه ها در سوگ پدر و مادر از دست رفته شان به عزا نشستند".1
1- اسدالهی، رحیم، سرعین در آینه قلم: نشر تراز، 1381، اردبیل
Friday, March 7, 2014
آذربایجانین معاریف خادیم لریندن
م - محمد لو عباسی
رضا همراز
آذربایجانین چاغداش تاریخینده گئجه – گوندوز چالیشیب یورقونلوق بیلمه ین بویوک عالیم لردن بیریسی ده شوبه سیز م – محمد لو عباسی دیر . بو آرزی گوز عالیم و معاریف پرور اوستاد واختیندا چوخ چالیشقان اولموشسادا ؛ تاسف له حله ده یاشایش و یارادیجیلیغیندان آغیز یاندیران بیر شئی الده یوخدور .
اوست سطیر لرده آدین چکدییمیز بیلگین عالیم محمد ؛ رضا زاده محمد لو عباسی گونش ایلی 1294 ینجی ایلده آذربایجانین گوز ببه یی اولان تبریزین اوجان – عباس محالیندا آنادان اولموشدور .او ؛ اوزون مدتلی مطالعه لر و درین علمی – اجتماعی تدقیقات سایه سینده ؛ یئنی و مترقی دونیا گوروشلر و اجتماعی – فلسفی علملر ایله تانیش اولوب ایران و آذربایجاندا اونلارین انتشارینا چالیشمیشدیر . شهریور حادثه سیندن سونرا جنوبی آذربایجاندا میللی شوعورون قوت لنمه سی ایله اوز ادبی – علمی بیلگی سیندن استفاده ائدن تبریز ادبیات شوناسلاری ایچری سینده محمد لو عباسی خصوصی بیر یئر توتور . تبریزده آذربایجان و فارس دیلینده نشر اولونان بوتون روزنامه لر و مجله لرده او جمله دن آذربایجان گونده لییی ؛ فریاد ؛ خاور نو ؛ شفق مطبوعات ؛ شفق ؛ یئنی شرق ؛ وطن یولوندا ؛ آذربایجان ژورنالی و سایره لرده اونون امضاء سینا راست گلمک اولار .
او ؛ اوزونه مخصوص بیر اوسلوب لا آذربایجان خالقینین ان قدیم گئچمیشیندن باشلامیش تا بوگونکو حیاتینا قدر کئچیرمیش اولدوغو شانلی یولا بیر یازیچی نظر ایله باخار ؛ خالقدا میللی شوعورون اویانماسینا و میللی افتخار حوسنون یوکسلمه سینه کومک ائدن موضوعلاری سئچر و قیسا کوتله وی هابئله علمی مقاله لر یازاردی .
او ؛ ایستر آذربایجان خالقینین تاریخی ؛ آبیده لرینه ؛ ایستر سه ده آذربایجانین ادبی – تاریخی سیمالارینا ؛ ستارخان دوورو مطبوعاتینا اونون حصر ائتدیگی مقاله لر ؛ اوز ادبی – تاریخی کئچمیشینی اویرتمک ایشینده آذربایجان خالقینا بویوک منفعت وئرمیشدیر .
بشریتین غدار دشمنی فاشیزم ؛ دونیا مدنیتینی تهدید ائتمه یه باشلادیقدا محمد لو عباسی دا اوز وطنینین قاباقجیل آداملاری ایله بیر سیرادا ضد فاشیست بیر موضع توتاراق اوز آتشین قلمینی فاشیزم علیهینه چئویرمیش ؛ اونلار جا ضد فاشیست مقاله لری ایله بیر سیرادا (( ضد فاشیست ادبیات )) ؛ ((20 ینجی عصرین وانداللاری )) ؛ (( هیتلر اسلامیتین دشمنی دیر )) و سایره بو کیمی اثرلر یازمیشدیر .
ادبی ایشلری ایله بیر سیرادا محمد لو عباسی نین اجتماعی – فلسفی فعالیتی ده دیقته شایان دیر . او ؛ یئنی دونیا گوروشلری ضیالی لاریمیزا چاتدیران بیر سیرا علمی – فلسفی کیتابلار دا ترجمه و تالیف ائتمیشدیر . یازیچیلیق فعالیتی ایله بیر سیرادا محمد لو عباسی نین اجتماعی فعالیتی ده نظر دقتی جلب ائدیر.
محمد لو عباسی یازی چیلیقدان سووای بوشقابا قویمالی بیر سیرادا مدنی – اجتماعی چالیشمالاری اولموشدور. اونون آذربایجانین میللی حوکومت چاغیندا ایلدیریم سرعتی ایله چاپ اولوب یایلمیش آلتی جلد لیک آنا دیلی درس لیک کیتابلارینین چاپیندا بیر چوخلاریندان پایی چوخ اولموشدور . داهی متفکر ؛ بیلگین عالیم رحمتلی اوستاد محمد علی فرزانه ؛ محمد لو عباسی نین بئلنچی چالیشمالارین گوردوکده واختی ایله یازی لارینین بیریسینده بئله یازمیشدیر . (( ... کیتابلارین ترتیب ائدیلمه سینده و چاپیندا هامیدان چوخ چالیشانلاردان بیری محمد لوی عباسی ایدی . کیتابلار چاپ اولوب مکتب لره گونده ریلدیگی سیرادا بیر گون قومسیون عضولریندن نئچه سی محمد بی ریا و اونون معاونلری ایله بیر لیکده اولدوقلاری زامان عضو لردن بیری ( آدی یادیمدا قالماییب ) محمد لودان آد چکیب و اونو زحمت لریندن لایقینجه تقدیر اولونماسین طلب ائدیر . ))
محمد لو عباسی نئچه طرفلی بیر یازیچی ایدی . او ؛ تنقید یازاردی ؛ شعر یازاردی ؛ تاریخی مطلب لر یازاردی ؛ مطبوعات تاریخیمیزه عاید سوزلر یازاردی؛ آذربایجانین بویوک شخصیت لرینه عاید مقاله یازاردی و نه بیلیم نه لرکی یازاردی . کیم نه بیلیر بلکه ده بو شوعورا مالیک اولدوغو ایچون ده یرلی شفق ژورنالیندا میرزه محمد علی خان صفوت ؛ حاج محمد نخجوانی ؛ علی اصغر دیبائیان ؛ حسین امید و سایره لرین کناریندا او ژورنالین تحریریه هیئتینده چالیشیب .
1325 ینجی ایلده قان سوران شاهین آذربایجانا هوجومو ایله اودا فرهنگی خدمت لرینین قورخوسوندان ! دالدا – بوجاقدا بیر مدت گیزلی دولاندیقدا نهایت تهرانا کوچور . اورادا دا الین – الینین اوستونه قویمایب هئی یازیب اوخویور . بیر چوخ کیتابلارا اون سوز یازیب ؛ اوزونون تشبثی ایله چاپ اولورلار . چوخ تاسف لر اولسون کی ؛ اونون هانسی ایلده وفات ائدیب ؛ هارادا باسدیریلماسیندان ده الده بیر معلومات یوخدور . تبریز ین دانشگا ه اوستاد لاریندان اولان دوقتور سیروس برادران شکوهی نین بویوردوقلارینا اساس محمد لوی عباسی نین 52 ینجی ایله قدر تهراندا مصاحب لریندن اولموشدور . انقلابدان سونرا ایسه او سس سیز – سمیر سیز باشین سالیب ایشله ییردی . اوستاد مظفر درفشی نین دئدیینه گوره او 75 ینجی ایله قدر گوروشه ردی . مع الاسف اوزاماندان بو طرفه اوندان بیر سس – صدا ائشیدیلمیر . اوتن ایل طرابزونلو عالیم دوقتور انور اوزونون تشبثی و چابالاری ایله اونون دوورو مطبوعاتداکی یازی لاری توپلانیب ؛ ائله اورادا گون ایشیغینا چیخا بیلمیشدیر . ایندی چاغداش شاعیر و یازیچی اوستاد هاشیم ترلان منیم خواهیشم اوزره اوندان گوزل بیر خاطیره یازمیشدیر کی بو را دا اونون اوخوماغین سیزه ده نیسگیل ائدیرم .
آذربایجانین گورکملی ادیب و عالیمی محمدلو عباسیدن چاپ اولمامیش خاطیره لریم
1324 جی ایلده شهریورین 12 سینده آذربایجاندا یئنی باهار کولکلری اسنده، تهراندا محمدرضانین شاهلیق اداره سینین پایهلرینی سارسیتماغا باشلادی. آذرین 21 ینده ایسه خالقیمیزین ایگید اوغلو پیشه ورینین رهبرلیگی آلتیندا آذربایجان دموکرات فرقه سنین پایهلری قویولدو. فیرقه نین دوره سینه توپلانان فدایی دستهلری، مرکزی آذربایجاندا قولدورلوق حرکتینه سون قویدو. آذربایجاندا یئنی حیات باشلاندی. بئله بیر زاماندا ایکینجی دونیا محاربه سینین چتینلیکلری آلتیندا امن - آماندا ایدی. ایران اوچ بویوک دولتلرین اشغالی آلتیندا ایدی. آذربایجاندا یئرله شن کئچمیش شوروی قوشونلاری تبریزده (وطن یولوندا) آدلی روزنامه نشر ائدیردیلر . من او زاماندا تهراندا اولوردوم. یازدیقیم شعرلر بو روزنامهده چاپ اولوردو. من تهراندا اولسامدا آذربایجاندا گئدن آزادلیق حراکاتینی ایزله ییردیم. 21 آذر غلبه سیندن سونرا ائرته سی گونو تبریزه گئتدیم. من باکیدا آنادان اولموشام. اورتا مکتبده درس اوخویوردوم. غلمان ایلکین آدلی معلیمیمیز وارایدی. اونو وطن یولوندا روزنامه سینین اداره سینده گوردوم. گوروشندن سونرا او مندن سوروشدو سن باکیدا شعر یازیردین، بس نه اوچون ایندی یازمیرسان؟ منیم بیر شعریم باکیدا چاپ اولموشدو. معلیمیمه جواب وئردیم: من یئنهده شعر یازیرام. تهراندا هاشم حسنزاده عنوانی ایله سیزه گوندریرم، سیزده چاپ ائدیرسینیز. غلمان معلیم دئدی: بس تهراندان بیزه شعر یازیب گوندرن سیزسیز؟ دئدیم بلی منم. معلیمیم منیم الیمدن دوتوب دئدی: گهل گئدک سنی جعفر خندان ایله تانیش ائدیم. او منی بویوک بیر سالونا آپاردی. اوردا آدلارینی ائشیتدیگیم، اوزلرینی گورمه دییم گورکملی شاعیر و یازیچیلارلا آشنا ائلهدی. جعفر خندان، انور محمد خانلی، بسته کار جهانگیر جهانگیروولا منی تانیش ائدیب دئدی: هاشم حسنزاده باکیدا منیم شاگردلریمدن اولوب، تهراندا بیزه شعر یازیب گوندره نین اوزودور. جعفر خندان بو سوزلری ائشیدن کیمی خبر آلدی: ایندی فیکرینیز ندیر؟ تبریز ده قالاجاقسینیز یادا تهرانا گئده جکسینیز؟ من جواب وئردیم: اگر تبریزده ایش اولسا قالماق ایستهییرم. سالون خلوت اولاندان سونرا جعفر خندان زنگ ووردو، اوجا بویلو بیر کاپیتان ایچری گهلدی. جعفر خندان منی اونا نشان وئریب دئدی: دوستوموز هاشم حسن زاده نین گورهجگی ایشلرله تانیش ائله، او محمدلو عباسینین یئرینده ایشله یه جک. من محمدلو عباسینی اوزاقداندا اولسا تانییردیم. اونون وطن یولوندا، باکیدا چاپ اولان، تبریزده یاییلان (آذربایجان) مجلله سینده چاپ اولان مقالهلرینین هامیسینی اوخوموشدوم.
کاپیتان سلیمانوو منی اوز ایش اوتاغینا آپاریب گورهجهییم ایشلر باره سینده دئدی: بیز تبریزده اولان ادارهلره، مدرسهلره، کارخانالارا روزنامه وئریریک، امما اونلار گاهدان آبونه پوللارینی بیزه قایتارمیرلار. بیز سنه قبض دفترچه سی وئره جهییک، معین آدرسلره گئدیب آبونه پوللارینی آلیب رسید وئره جکسن. اگر آبونه قیمتینی قایتارماسالار روزنامه لری قطع اولاجاقدیر. من جدیت له ایشه باشلادیم. اون گوندن سونرا سلیمانوو منه دئدی: ایشلرین اعلادیر، ابونه پوللاری گئری قاییتماقدادیر. (وطن یولوندا) روزنامه- سینین دفترینده شاعیرلر مجلسی اوز ایشینه ادامه وئریردی. تبریز شاعیرلری هفته ده بیر گون بو مجلس ده شرکت ائدیردیلر. مجلس بویوک بیر سالوندا تشکیل اولوردو. تبریزین آدلی - سانلی شاعیرلری بوردا شرکت ائدیردیلر. ایندی او شاعیرلرده ن بئش نفری حیاتدادیر. اونلاردان یحیی شیدا، مظفر درفشی، آذراوغلو، عباس باریز، و من (او زامانکی هاشم حسنزاده و ایندیکی هاشم ترلان. بو مجلس حاقدا عالیم و گنج دوستوم رضا همراز- آذر تورک ژورنالیندا ایکی دیرلی مقاله یازمیشدیر.) دونیاسینی ده ییشن شاعیرلردن علی فطرت، میرمهدی اعتماد، چاووشی، نیکنام، صفت، کامل، محمد بیریا، محمد لو عباسی، مظلومی و باشقالاری شرکت ائدیردیلر. من چوخ شاعیرلر مجلسینده اولموشام. آمما وطن یولونداکی شاعیرلر مجلسی قاباقدا گئدیردی. محمدلو عباسی سونرادان آنا دیلیمیزده چاپ اولان درس کتابلارینین رییسی اولدو. بو درس کتابلاری، آذربایجان تاریخینده بیرینجی دفعه اولاراق، مادر یئرینه آنا- پدر یئرینه آتا- آب عوضینه سو یازیردیلار. میللی حوکومت زامانی حتی تازا آنادان اولان اوشاقلارا تورک دیلینده شناسنامه یازیلیردی. من میللی حکومت زامانیندا گورولن ایشلر باره سینده (گوموشو پئنجک) باشلیقلی خاطیره لی رومانیمدا یازمیشام. بو مقالهده ایسه فقط محمدلو عباسینین ملی حوکومتدن سونرا باشینا گهلن احوالاتدان یازیرام. قولدور رضا خانین اوغلو، محمدرضانین آذربایجاندا میللی حوکومتدن اوره یی یارالی ایدی. اونون غدار، حیلهگر باش وزیری قوام السلطنه میللی حوکومت ایله باغلادیغی قراردادا گوره آذربایجاندا انتخابات اولمالی ایدی. قرارا گوره تهراندان آذربایجانا تامینیه قوهلری گلملی ایدی. بو قوهلر زنگانا گهلن کیمی قوشون فرماندهی زنگانا وارد اولان کیمی آزادلیق عشقی ایله یانانلارا دیوان توتماغا باشلادی. میللی حوکومت زامانیندا قاچیب گیزله نن اوباشلار و فئودال زولفقاری لر خالقدان انتقام آلماق ایچون میدانا گیردیلر. دولت قوشونلاری میانایا طرف حرکت ائتمه یه باشلادیلار. تبریزده میللی حوکومت باشچیلاری سحرچاغی جلسه تشکیل وئریب آقای پیشهوری دولت قوشونلارینین ائوینده مقاومت ائتمه یی پیشنهاد ائتدی. آمما بعضی دولت باشچیلاری آقای پیشه ورینین علیهینه چیخدیلار. بو زامان پیشه وری بئش نفر اوز طرفدارلاری ایله تبریزی ترک ائتدیلر. آذر آیی نین 23اوچونجو گون ده منده توتولدوم. منی کلانتریه وئردیلر. صاباحیسی گونو بیزی نظمییه آپاردیلار. بورا دورت پنجره لی سالن ایدی. بیز اولینجی دسته ایدیک. سونرا باشقا کلانتریلردن گله لن زندانیلریده بورا گتیردیلر. زندانیلرین سایی دورت یوزه چاتدی. ایکی گون آج و سوسوز قالدیق، ترپنمه یه یئر یوخ ایدی. توالته گئتمک قدغن اولدوغونا گوره زندانیلر پنجه ره سیندیریب نظمیه نین حیه طینه ادرار ائدیردیلر. سالونو قوخوباشینا گوتوموشدو. دورت گوندن سونرا قاپی آچیلدی. بیر نفر دولو انداملی آدامی ایچری ایته له دیلر. اونون اینینده یالنیز بیر آلت کوینه گی، و بیرده آلت شلواری وار ایدی. او ایچه ریدکی زندانیلرین اوستونه ییخیلدی. اونون هر طرفی قانلی ایدی. باشینین دونموش توکلری اوزونه توکولموشدولر. کیم اولدوغونو تانیماق اولموردو. یئر اولمادیقینا گوره اونو یوخارییا طرف ایته له ییردیلر. سالونون یوخاری طرفینده یئریمیز وار ایدی. ائشیکده شاختا حکمورانلیق ائدیردی، آمما بیزیم یئریمیز چوخ ایستی ایدی. یارالی زندانی سورونه سورونه یوخاری باشدا بیزیم اوتوردوغوموز یئره چاتدی. بوردا اونا مانع اولمایان گوروب راحت اوزاندی. من اوندان خبر آلدیم، سیزین آدینیز ندیر؟ او خیریلتیلی سسله دئدی: من محمدلو عباسییم. من بو آدی ائشیدن کیمی جانیما تیترتمه دوشدو، تئز اونون اوزونه توکولموش ساچلارینی آرالاییب گوردوم محمدلو عباسینین اوزودور. او یومولو گوزلرینی آچیب منی گوره ن کیمی قوللارینی آچیب بوینوما سارییب دئدی: منیم حیاتیم سنه باغلیدیر، منه باخماسان اوله رم. من جواب وئردیم: قورخما من یانیندایام الیمدن گه له نی اسیر گلمه رم. او آستا- آستا سوزونه دوام ائتدی: منیم باشیمدا، بدنیمده یارالاریم چوخدور. خواهش ائدیرم بیر آز ایستی سو ایله منیم دونموش ساچلاریمی یوواسیز بلکه آغریلاری آزالا. من تئز آیاغا دوروب فیکیرلشدیم. بو ایش چتین اولسادا بیر یولو وار ایدی. تئز آیاغا دوروب چوخ چتینلیکله اوزومو قاپییا یئتیردیم. قاپینین دالیندا تهراندان گلمیش بیر سرباز دایانمیشدی. قاپینی گوجله آرالاییب فارسجا دئدیم «سرکار سه تومان میدم یک کاسه آب جوش به من بدهید. مریض داریم حالش خیلی بد است». سرباز قاپینی برک باغلادی. من اومیدیمی الده ن وئرمه ییب دئدیم: «سرکار پنج تومان میدهم» و بئش تومنلیی اونا نشان وئردیم. سرباز پولو گوره ن کیمی مندن آلیب «صبر کن» دئییب گئتدی. بیر آزدان سونرا روبرو اوتاقدا پریموسون سه سین ائشیتدیم. آمما گوزله مه لی ایدیم. نئچه دقیقه ده ن سونرا سرباز قاپینی آچیب یغله ویده قاینار سویو منه وئردی. زندانیلر ائله بیلدیلرکی الیمدکی ایچملی سودور. منه طرف هجوم ائتمه یه باشلادیلار آمما سویو داغ گورنده گئرییه چکیلدیلر. من اوزومو بیر نوع یوخاری یئتیردیم. تمیز پارچانی داغ سویا باتیریب قانلی ساچلارینی یوماغا باشلادیم. بئله لیکله محمدلو عباسینین یاخشلاشیردی. ایکی گونده ن سونرا عباسینین آدینی سه سله دیلر. عباسی منه دئدی: من قاپییا گئده بیلمیرم لطفا سیز گئدین اگر بیزیم ائودن گلسه لر اونلارا دئه منه لباس گتیرسینلر. من قاپییا گئدیب عباسینین حیات یولداشینی گوردوم. او منی گوره ن کیمی تانیدی سئوینجک حالدا خبر آلدی: محمدلو عباسی بوردادیرمی؟ جواب وئردیم: بلی بوردادیر، دئییر منه لباس گه تیر سینله ر. او منیم سوزلریمی ائشیدن کیمی گئتدی. گون اورتادان سونرا یئنه عباسی نی چاغیر دیلار. بو دفعه عباسی نین خانیمی منه بویوک بیر باغلاما وئردی. اونون ایچینده گئییم پالتاریندان سونرا چلو خورشت ده وارایدی. محمدلوعباسی أوزونون توتولماقی باره سینده بیزه بئله دئدی: من دوروشکه ایله نظمییه نین قاباغیندان ائوتوردوم. بیر نفر منی تانییب دوروشکه نین قاباغین ساخلاییب اوجا سسله فریاد ائیله دی: من بو آدامی تانییرام بو فرقه چی دیر! نظمییه نین قاباغیندا اولان اوباشلار منی دوروشکه دن اندیریب هی ویرماغا باشلادیلار. تهراندان گهلن الی سلاحلی سربازلاردا اوباشلارا قوشولوب سرنیزه ایله منی نئچه یئرده ن یارالادیلار و اینیمده اولان پالتارلاریمی چیخارددیلار. بیر ساعت نظمییه قاباغیندا یارالی، اوزانمیش حالدا قالدیم. سونرا منی گتیریب نظمییه تحویل وئردیلر.
بیز محمدلو عباسی نین پالتارلارینی عوض ائدنده اینینده کی گرم کونی چیقاردا بیلمیردیک، چونکو سرنیزه یارالارینا یاپیشیب قالمیشدی. نئچه گونده ن سونرا اونون حالی یاخشی اولموشدو. محمدلو عباسی 9 گون نظمییه ده بیزیم له ایدی. اونون خانواده سی تبریزده آدلی- سانلی اولدوغونا گوره اونو آزاد ائتدیلر. او بیزده ن آیریلاندا منی قوجاغینا باسیب دئدی: من حیاتیمی سیزه بورجلویام. سن آزاد اولاندان سونرا گوروشریک. بیر ایلده ن سونرا من زینداندان آزاد اولدوم. بیر مدت بو دوراندان اوتدو. واجب ایشیم اولدوغونا گوره تبریزه گلمیشدیم. ساعت میدانیندان اوزو آشاغی گئدیردیم، اوزاقدان محمدلو عباسی منه طرف گه لنده گوردوم. یای اولدوغونا آغ فلانئل کت شلوار و باشیندا آغ شاپو وارایدی. اونو گوره ن کیمی سئویندیم. بوآن دا او بیر نغرله اوز- به- اوز گه لیب دایانیب صحبت ائتمه یه باشلادیلار. من دایانیب اونلارین صحبتلرینین قورتارماقینی گوزله دیم. من آیری طرفه باخیردیم. نظریمی اونلارا طرف چئویره نده داها محمد عباسینی گورمه دیم. خیاباندا تردد چوخ اولدوغونا گوره اونو ایتیردیم. چوخ پریشان اولدوم. نئچه ایل اوندان سونرا تهراندا محمدلو عباسی نی مخبرالدوله میدانیندا گوردوم. منیم قاباغیمدا اوتدو. او منی گورمه دی، آمما من اونو تانیدیم. اونونلا گئدیب گوروشمک ایسته دیم آمما فیکریمده ن داشیندیم چونکو ایسته مه دیم زندان خاطیره له رینی یادینا سالیم.
بو منیم محمدلو عباسی ایله آخیرنجی گوروشوم اولدو. محمدلو عباسی چوخ ساوادلی آدام ایدی. آنا دیلمیزده اولان یازیلاری دققته شایان ایدی. «وطن یولوندا» قزه تینده و آذربایجان ژورنالیندا چاپ اولان علمی، ادبی مقالهلری هامینی حیران ائدیردی. من اونون مقالهلرینی باشدان آیاغا اوخویاردیم. وطن یولوندا قزه تی تبریزده ن گئدنده آذربایجان ژورنالی نین خصوصی آیریلیق شماره سی چیخمیشدی. اوردا محمدلو عباسی باره سینده خصوصی مقاله یازیلمیشدی. مقاله نین باشیندا بئله بیر عنوان وارایدی: آذربایجانین گورکملی عالیمی محمدلو عباسی. شکلی ده چاپ اولموشدو. "
عالیمین ان ده یرلی ایش لریندن بیریسی تانینمیش سیاح شاردنین سفرنامه سینین بئش جلد ده تهراندا ایشیق اوزو گورموش فارسجایا ترجمه سی ایدی . او ؛ هابئله انقلابچی شاعیر کرمانشاهلی ابوالقاسم لاهوتی نین ده شعر دیوانین 1320 ینجی ایلده تبریزده چاپا یئتیره بیلمیشدیر . م . لو عباسی نین داها دقته لایق ایش لریندن اوز هم یئرلی سی اولان بویوک معاریف پرور میرزه محمد علی خان تربیت له انگلیس لی ادوار براون – ون مطبوعات تاریخینین فارسجا یا ترجمه سی ایدی کی دونه – دونه باسیلمیشدیر . او ؛ هابئله برهان قاطع کیمی بویوک و آغیر بیر سوزلویو ده چاپا حاضیرلامیشدیر کی گویا بویوک بیر اودول ده کسب ائتمیشدیر . بو سطیرلرین یازاری اونون آشاغیداکی مقاله لرین گوروب یا اوخوموشدور .
1- آذربایجان آزاد اولدو
محمد لوی عباسی – خاور نو – نومره 104 – آذر 1324 – دیقابر 15
2-آذربایجانین تاریخی – علمی آثاریندان – رشیدیه شهر جیگی
محمد لو عباسی – شفق – نومره 1 – صص 60-62 تبریز – چاپخانه رضائی – شهریور 1324 – آغوست 1946
3-سووه ت آذربایجانی دوستلاری جمعیتینین اهمیتی
م. محمد لو عباسی – ص 9-7 ؛ شفق ؛ نومره 2 – اسفند 1324 – فیورال 1946
4- آذربایجان اجتماعی – علمی سیمالاری
شیخ صفی الدین اردبیلی
محمد لوی عباسی – شفق – نومره 3 – صص 34-37 - آبان 1324 – اوکتیابر 1945
5- آذربایجاندا ملی مطبوعات مسئله سینه دائر
م. محمد لو عباسی – شفق نومره 5-4 – صص 70-64 – اردی بهشت – خرداد 1325 – آپریل – مای 1946
6- آذربایجان دیلی حقینده
م . عباسی – قیزیل صحیفه لر کیتابی – اصل قایناق ؛ آذربایجان – نومره 45 – آبان 1325 نویابر 4
7- دارالسلطنه تبریزین تاریخ و جغرافیاسی عنوانلی شازدا نادر میرزانین اثری حقینده
محمد لو عباسی – شفق – صص 38-46 – نومره 2 مهر 1324 – ستیابر 1945
8-مطبوعات عالمنه بویوک خدمت
م. محمد لو عباسی – شفق ص 56 – نومره 7
9- آذربایجان دیلینده درس کتابلارمیز
محمد لوی عباسی – شفق نومره 7 – مرداد 1325 – اییول 1946 – صص 41-46
قایناقلار
1-آنا دیلی ؛ بئشینجی کیتاب ؛ میللی حوکومت چاغیندا نشر اولموش اثر
2- شفق مجله سی نین دووره سی – 1324 -1325 ینجی ایل تبریز
3- اوستاد محمد علی فرزانه نین مقاله لری – رضا همراز
4- سياحتنامه شاردن ترجمه محمد لوي عباسي، طهران 1335 شمسي
5- بو سطیرلری یازارین – رضا همراز - شخصی یادداشت لاری
http://www.salarsolmaz.blogfa.com/post/121
.رمان سیاسی و تاریخی جیمز آلدریج درباره حکومت ملی آذربایجان
جیمز آلدریج نویسنده و خبرنگار مشهور استرالیائی و انگلیسی که در جنگ جهانی دوم به عنوان خبرنگار جنگ در بسیاری از مناطق خاورمیانه از جمله یونان حضور داشته چندین رمان نوشته است که یکی از آنها به عنوان "دیپلمات" در مورد حکومت ملی آذربایجان و کردستان می باشد در این داستان تحریکات انگلیس را در ایران بعد از جنگ جهانی دوم و مخصوصا نقشی را که بریتا...نیای کبیر در خفه کردن نهضت دموکراتیک آذربایجان و کردستان بازی کرده می نمایاند.که این کتاب به بسیاری از زبانهای دنیا ترجمه شده است و در ایران هم در سال 1330 توسط ع. میترا به فارسی ترجمه شده است. خواندن این کتاب را به دوستان توصیه می کنم.
Harold Edward James Aldridge (born 10 July 1918) is an Australian-British writer and journalist. His World War II despatches were published worldwide and he was the author of over 30 books, both fiction and non-fiction works, including war and adventure novels and books for children.
Aldridge's most successful and most widely published novel The Diplomat was released in 1949.[13] An espionage and political drama set amidst the Azerbaijan Revolution in Iran, the novel received mixed reviews. The Anglo-Soviet Journal called it absorbing and impressive.[14] An American review for Kirkus, however, whilst acknowledging the book's premise to be promising and original, labelled it as slow, repetitive and awkward in style.[15
شنبه ۱۸ آذر ۱۳۸۵ ه.ش.
ياشاسين ميللي حوكومت!
سعید متین پور
بو گون 21 آذر دير.61 بير ايل دير باشلانيب!61 ايلليك بير گونون 61-نجي ايل دونومودور.بير باشا چاتماميش رومان كيمي ميليونلار آذربايجانلي نين گوزو اونونده آچيلميش بير گرچك.بو توكنمه ميش روماني يالنيز آذربايجان يوخ، بوتون ايران و دونيا توركلري ده اوخويابيلرلر.بير خالقين دوولتلشمه اورنگي دير.بوتون ايران و اورتادوغو ايچين ده بير دئموكرات دوولت اورنگي ساييلابيلر.
توركلوگوموز بير گرچك ايسه، بير دونمده سوسياليست لريميزين ميللي حوكومت قورماغا چاليشمالاري دا بير گرچك دير."ميللي" دئديگيميزده بيريسي دئيه بيلر:بو گونكو ميلليت چي ليگيميز ايله فرقلي دير دئموكرات فيرقه سينين ميللي ليگي!اما بيريسي دئيه بيلمز آذربايجان ميللي حوكومتي ميلليت چي ليك ائتمه دي.بيرينجي كز اولاراق، ايراندا بير مدرن دوولت حوكومتي ساييلاراق، دئموكرات فيرقه سي تورك ديليني رسمي اعلان اتتدي.بو ايش بوتون اولكه ده ياشايان توركلرين گوزو اونونده ايدي و گوزو اونونده دير.فارس ديلي و اونون ميتولوژيك تاريخينين هژموني سيندن قورتولماغي بيرينجي كز آذربايجان دئموكرات فيرقه سي ايران آيدينينا آنلاتدي.بو رومان بيتمك زوروندادير.اوندان واز گئچمك، گئچميشده كي آيدينلاريميزين توركلوك دن واز گئچمه سينه بنزه يه بيلر.
سيد جعفر پيشه وري نين سوندوغو آذربايجان موختاريتي، توركلر ايچين واز گئچيلمز بير تاريخي پروژه دير.اونو آنلامادان و بو وارليغي منيمسه مدن، ايرلي سورمك چوخ چتيندير.بيز وارليغيميزدان گئچمه گي چوخ راحتجاسينا باجاريريق؛ فارسچي آيدين(!؟) بابالاريميزدان قالان ياديگار كيمي!يوخسا ايدئولوژيك دونملر ارثيه سي اولان سياست اويونلاريني منيمسه مه گي تئز اورگنيريك؛ نه اولور بونلاردان واز گئچسك!دئموكرات فيرقه سيني اونوتماق يوخسا اونو بير باغيمسيز دوولت اورنگي كيمي اورتايا قويماق، بير تاريخي پروژه نين سيلينمه سي يوخسا مسخ ائتمه سي كيمي دير.فيرقه دن بيزه قالان و بو گون اونا باغلاناجاغيميز، آذربايجان توركچولوگودور.اونو گوتوره ليم.
تاريخيميزدن، ايسته ديگيميز ايدئولوژيميز ايچين بير شئي لر سئچمك يوخسا بير شئي لري سيلمك يالنيز تاريخ و توپلوم ايله دوغال ايلگيميزي انگلله يه جك.تاريخيميزده بو گونكو دوشونجه ميزين ايزلري وار.اونلاري گوتوره ليم، توركلوگوموزون ائلئمانلارينين هئچ بيريسيندن واز گئچمه دن.واريميز يالنيز تاريخيميزدن و ياشاديغيميز بو گونكو توپلوموموزدان آلينير."ميللي حوكومت" او وارليقلاردان بيرسي دير؛ ياشاسين وارليغيميز!
http://saidmatinpour.blogspot.ca/2006/12/blog-post_8585.html
Sunday, March 2, 2014
تاریخ نگاری فرقه دموکرات آذربایجان
علی امیرخانی
در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود.
مقدمه: اوضاع سیاسی ایران قبل از نهضت دمکرات آذربایجان
با به پایان رسیدن جنگ جهانی دوم بر علیه فاشیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت خونی یا آبا و اجدادی)، اگر چه رضاخان از نظام سیاسی ایران حذف گردید لکن سیستم مبتنی بر شوینیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت محل تولد) او، برای برقراری ثبات در ایران، ماندگار شد.
سردرگمی ملت آنروز ایران را پیشه وری در 5/5/1323 پیش بینی کرده بود : « جنگ خونین جهانی به آخر می رسد؛ کشور ما نیز با خاتمه آن بر سر دو راهی بزرگی قرار خواهد گرفت. ملت ایران یکی از این دو راه را ناچار است انتخاب کند. حد وسط امکان پذیر نیست . . . یکی تجدید و احیای دیکتاتوری، ظلم و جور، تعدی و قتل و جنایت و ادبار، دیگری آزادی، تکامل و ترقی و عدل و داد را در پیش دارد . . . اگر ارتجاع غلبه کرد و ما را به راه اولی بکشاند نتیجه جز اضمحلال ملت و محو استقلال مملکت نخواهد بود. اگر راه دوم را توانستیم پیش بگیریم حتما به ساحل نجات خواهیم رسید.» و جنگ جهانی دوم در 18 اردیبهشت 1324 پایان یافت.
به نوشته روزنامه شفق، در ماه مارس 1945 عمال کمال سیدضیا، با حمله به مرکز حزب توده و اتحادیه کارگری اصفهان، اقدام بر علیه دموکراسی را آغاز کردند. در آوریل همان سال حزب توده تشکیل دولتی کمونیستی ائتلافی را به حکیمی پیشنهاد می دهد که قبل از قدرت یافتن، حکیمی برکنار می شود و صدر الاشراف به روی کار می آید. حزب ایران روی کار آمدن وی که از مصادیق ظلم در دوره رضاخان را بود علنی شدن فساد دانسته و حزب توده هم با دعوت به اعتراض جدی و حتی خونین، آزادی را در خطر نابودی اعلام می کند. لذا احزاب تصمیم به اتحاد میگیرند. اما انگلیس که بیکار ننشسته، با مسلح کردن بختیاری ها بر ضد دموکراسی از آنها استفاده می کند.
انگلیس با فشار بر شاه سعی در انحلال مجلس داشت و شاه با ادعای اینکه برای ایجاد دموکراسی 40 سال زمان نیاز است چشم امیدش به امریکا بود تا پارلمان را منحل نماید، ولی از آنجائیکه مجلس در برابر کشورهای خارجی موضع گیری مینمود آمریکا از بقای مجلس ابراز مسرت می کرد و شوروی آنرا احیای دوباره فاشیزم میدانست.
مطرح شدن امتیاز نفت شمال تفرقه بین احزاب را تقویت کرد و حزب توده که به تحریک شوروی و دول متفق به رودرروئی با نظام برخاسته بود در راه در پیش گرفته تنها ماند.
حزب توده اگرچه هیچ نیروی بالفعلی برای ایجاد حرکت در جامعه نداشت، در شرایطی که بوی انقلاب می آمد اعلام نموده بود که جواب حرف با حرف و مشت با مشت خواهد بود. توده به تحریک شوروی اعلام میکرد که تخلیه ارتش های انگلیس، آمریکا و شوروی از ایران مشروط به تصفیه مسئولین خود فرورفته نظام وابسته به انگلیس است و با فراموش کردن قدرت ملت، سعی داشت به دست دول خارجی به ایجاد دموکراسی در ایران اقدام نماید اما مخالفت شوروی با خروج ارتش های بیگانه را خیانت او به ایران می دانستند.
نهضت دموکرات آذربایجان
نظر به اینکه آذربایجان سنگر مشروطه بود زمانیکه این انقلاب به دست عمال استبداد افتاد تضییقات فراوانی متوجه آنجا شد. سخن عبداله مستوفی استاندار آذربایجان، خود گویای بسیاری از آنهاست : «آذربایجانی ها یونجه خورده مشروطه گرفته اند، حالا هم کاه می خورند و ایران را آباد می سازند» وی در سال 1319 غله آذربایجان را از قرار کیلویی 400 – 350 ريال به زور خریده و به مرکز ارسال کرد و با وقوع قحطی غله گندیده املاک اختصاصی رضاخان در گرگان را از قرار کیلویی 600 ريال به تبریز آورد! جمله مشهور وی در میان جمعیت، فشارهای روانی مضاعف بسیاری را آشکار میکند، وقتی که فرمانده ارتش معترض از کیفیت پایین غله بود تا حدی که اسب های ارتش هم نمی خوردند، مستوفی گفت «حالا که اسب های ارتش نمی خورند می دهم خرهای تبریز بخورند»! احداث جاده تفریحی آمل- آبعلی با بودجه بلاعوض دولت و اعطای وام به تبریز جهت احداث سدی در مقابل سیل از دیگر اقدامات برآمده از تبعیض دولت بود که شهرداری تبریز سالها مجبور شد از محل مالیات شهر به بازپرداخت آن اقدام کند؛ یعنی سد تبریز را خود تبریزی ها بسازند و شهرداری بودجه کافی برای تعمیر و نظافت شهر نداشته باشد.
عزل شهردار تبریز که به کیفیت نان اعتراض کرده بود توسط مستوفی و تضعیف ایالت آذربایجان با تقسیم آن به چند استان رفتار های غیر انسانی محسنی رئیس فرهنگ آذربایجان از قبیل «هر کسی ترکی حرف می زند، افسار الاغ به سر او بزنید و او را به آخور ببندید . . .» و ذوقی رئیس فرهنگ پس از وی، که صندوق جریمه ترکی را ابداع و در دبستانها گذاشت تا هر طفل دبستانی آذربایجان جسارت ورزیده ترکی صحبت کند جریمه شود، حقایق تلخی بودند که همه دست در دست هم فشارهای شدید روحی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و . . . را بر ملت ترک آذربایجان وارد می ساختند.
پس از سقوط رضاخان، آزادی خواهان تبریز اقدام به تشکیل «جمعیت آذربایجان» نموده و در تاریخ 30/7/1320 روزنامه آذربایجان را به مدیریت علی شبستری و سردبیری اسماعیل شمس منتشر ساختند. این روزنامه که در کوتاه مدت به زبان آذربایجان تبدیل شد، در دو زبان ترکی و فارسی منتشر می شد و دستگاه دولتی که قادر نبود حتی آنرا توقیف نماید این جمعیت را به تفرقه افکنی متهم نمود و از توزیع آن در تهران و سایر شهرهای ایران جلوگیری نمود.
همچنین با سقوط دیکتاتور، برای اولین بار جمعیت آکتورال آذربایجان(کانون هنر پیشگان) را تشکیل داد که به اجرای تئاتر به زبان ترکی می پرداخت و با استقبال تبریزیان رو به رو شده بود لیکن پس از 6 ماه فعالیت، دولت، بدست فهیمی (استاندار) جمعیت آذربایجان را متلاشی و اورگان آنرا تعطیل کرد.
در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود.
در آذربایجان، نسبت به سایر نقاط ایران، دهقانان به صورت فعال به جنبش های آزادی خواهانه اقدام میکردند. در فروردین 24 پس از یورش دولت به اصفهان، مردم تبریز با اعلام اینکه فردا هم نوبت ماست فعالیت های دموکراسی خواهی خود را آغاز کردند در مرداد همان سال هم در جریان افتتاح شعبه حزب توده در لیقوان که با دخالت دولت منجر به کشته شدن 7 نفرگردید حزب توده تبریز طی تلگرافی به تهران خواستار برقراری آزادی می گردد لکن صدرالاشراف اعلام میکند چنین تلگرافهایی اهمیت ندارند که در نهایت حزب توده اواخر مرداد با فراخوانی اعضای خود، از 33 شهر آذربایجان تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را خواستار شد.
فرقه دموکرات آذربایجان
فعالیتهای حزب توده بصورت پارلمانتاریستی بود و لذا بر پا نمودن انقلابی در ایران توسط این حزب ناممکن مینمود در نتیجه فرقه دموکرات آذربایجان، در دیداری که بین سیدجعفر پیشه وری و میرجعفر باقروف- رئیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی- با حمایت های مادی و معنوی آن کشور و بدون اطلاع حزب توده در 12 شهریور 24 اعلام وجود کرد.
پیشه وری پس از مذاکره با علی شبستری، به تبریز آمده، تصمیم به تاسیس فرقه دموکرات اتخاذ می کند. اما از آنجائیکه مسئول وقت حزب توده شاخه تبریز، علی امیرخیزی، با این اقدام مخالف بود، «صادق پادگان» که مورد تائید فرقه نیز بود، بجای وی منصوب شد. این انتصاب موافقت داخلی اعضای حزب توده تبریز با پادگان با تاسیس فرقه و یا دستور شوروی برای الحاق به فرقه را آشکار میساخت. در آن زمان به غیر از حزب توده و جبهه آزادی حزب دیگری در آذربایجان نبود و چون فعالیت دو حزب آزادیخواه در آذربایجان غیرممکن می نمود، جبهه آزادی که توسط پیشه وری و شبستری تاسیس شده بود، مسلما موافق بود و تنها انحلال حزب توده شاخه تبریز و الحاق به فرقه ضروری بود. بدین منظور پیشه وری و شبستری در دیداری با پادگان نظر او را نیز جلب نمودند. وی بدون اطلاع حزب مرکزی توده ایران اقدام به این توافق نمود.
اگرچه در آن دوران آزادیخواهان واقعی جهت تکمیل هیئت موسس فرقه بندرت پیدا می شد و احزاب فقط در حد شعار در جامعه حضور داشتند و نیز به علت نارضایتی متعصبین فارس، آذربایجانیها به اظهار خصوصیات ملی نمی پرداختند، لکن پیشه وری با جدیت تمام بیانیه 12 شهریور را که به فارسی و ترکی نوشته شده بود بالاخره پس از جمع آوری 48 امضا منتشر نمود.
پیشه وری که بود؟
سید جعفر جوادزاده (پیشه وری) در سال1272ش در خلخال متولد شد. 12 سال بعد به قفقاز مهاجرت نموده، به عنوان مستخدم یک مدرسه شروع بکار نمود، سپس در همان مدرسه به تدریس پرداخت. در جریان انقلاب اکتبر آغاز به فعالیت سیاسی نموده و در آزادی ملل روسیه عملا دخالت داشت. وی در نهضت جنگل هم مدتی به فعالیت پرداخته سپس در تهران با تشکیل شورای مرکزی اتحادیه کارگری روزنامه «حقیقت» را منتشر کرده است. در دوره چهاردهم به نمایندگی مجلس انتخاب شد لکن اعتبارنامه وی در مجلس رد شد.
در زمانی که هیچ زندانی سیاسی در ایران وجود نداشت در 1309 به عنوان زندانی سیاسی محبوس گردید. 8سال بعد 53 نفر- که بعدها اقدام به تشکیل حزب توده نمودند- به زندان آورده شدند؛ آنها اگرچه دارای تحصیلات بودند لکن تجربه اجرائی نداشتند لذا تجارب خود را در اختیار آنها گذاشت. گفته می شود اساسنامه حزب توده نیز توسط وی نوشته شده است. در سال 1319 به کاشان تبعید می شود و در نهایت 20روز پس از سقوط رضاخان و تحمل 11 سال حبس آزاد شد و اقدام به انتشار نشریه آژیر کرد. وی لنینیستی معتقد و شدیدا کمونیست و در روسیه جزو اقلیت مونشویک ها بود. وی در فرقه دموکرات آذربایجان، شخصیتی سکولار داشت.
اهداف فرقه دموکرات به هنگام تاسیس شامل موارد زیر بود :
فعالیت فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی توسط انجمن های سیاسی و بازرسی توسط آنها؛ اعطای مختاریت مدنی و آزادی داخلی به آذربایجانیان توام با حفظ استقلال ایران، تدریس زبان ترکی تا سوم دبستان و فارسی به عنوان دولتی تواما پس از مقطع، تاسیس دانشگاه، توسعه صنایع و کارخانه ها و تجارت، آبادسازی شهرها و آبرسانی به آنها خصوصا تبریز، رسیدگی به دهقانان و جلوگیری از مالیات های غیر قانونی، مبارزه با بیکاری، ایراد قانونهایی در مورد آذربایجانیهای خارج از آذربایجان، درخواست و اقدام برای افزایش کرسی های آذربایجان از 20 کرسی برای 4میلیون نفر به یک سوم کرسی های مجلس، مصرف بیش از نصف مالیات های اخذ شده در خود آذربایجان.
پس از انتشار این بیانیه روزنامه آذربایجان به عنوان اورگان فرقه دموکرات آذربایجان بار دیگر به مدیر مسئولی شبستری و برای دومین دوره منتشر گردید. در 22 شهریور شورای مرکزی فرقه به 11 نفر افزایش یافت که پیشه وری به ریاست، و شبستری به معاونت انتخاب شدند. محمد بی ریا نیز که در راس اتحادیه های کارگری بود، اعلام کرد که آنان نیز رهبری فرقه را می پذیرند و صادق پادگان و زین العابدین قیامی هم از سوی حزب توده، تصمیم الحاق به فرقه را اعلام نمودند.
همچنین زمان نخستین کنگره فرقه دموکرات روز 10/7/24 تعیین گردید. در 29/6/24، در کنفرانسی با حضور 1500 نفر از اقشار مردم قطعنامه ای جهت مخابره به انجمن وزرای خارجه دول متفق در لندن به تصویب رسید و در آن به حق تعیین سرنوشت، خود مختاری آذربایجان و احیای دموکراسی در ایران اشاره شده بود. با اعلام و اجرای رسمی الحاق حزب توده توسط محمد بقراطی(بدون تصویب کمیته مرکزی) 60000 نفر عضو بالقوه حزب توده، به فرقه دموکرات پیوستند نیز قرار بر آن شد که تا 10/8/24 کنفرانس های حزبی شهرها و ولایات تشکیل و کمیته های رسمی فرقه انتخاب شوند. در این کنگره مرامنامه فرقه به تصویب رسید و سازمان فرقه رسمیت یافت و کمیته مرکزی آن را انتخاب نمود.
مرامنامه همان بیانیه 12 شهریور بود که موارد زیر به آن اضافه شد:
- آزادی فردی، کلامی، وجدان، مطبوعات و اجتماعات.
- حقِّ انتخاب کردن برای مردان و زنانی که به 20 سالگی رسیده اند و حقِّ انتخاب شدن برای مردها و زنان بین 80-27 ساله
- تعیین 8 ساعت کار روزانه برای کارگران و استفاده از مزایای بیمه
- اعطای حق مجازات خائنین و افشا کنندگان اسرار فرقه و جاسوسان تا حد حتی اعدام (افزودن این اصل در حد و اختیارات حزبی نبوده و به عبارتی شاید بتوان گفت که فرقه اطمینان داشت که بزودی حکومت را بدست می گیرد.)
بدین ترتیب فرقه نه بعنوان حزب بلکه به عنوان جبهه ای از تمام مردم شکل گرفت که در آن فئودال در کنار دهقان، کارگر در کنار کارفرما، و . . . جای گرفتند در آنزمان پشه وری بزرگترین وظیفه فرقه را مبارزه برای احیای انجمن های ایالتی و ولایتی و اخذ امت یازات داخلی و فرهنگی عنوان کرد.
و به گفته پادگان، معاون صدر فرقه، فرقه دموکرات باپرهیز از اشتباهات 40ساله نهضت آزادی، آذربایجان را در مرکز آمال قرارداده و به سوی هدف اصلی آذربایجانی، یعنی آذربایجان حرکت کرد.
پیشه وری آزادی خواهان ایران را که انتظار داشتند باز هم آذربایجان همانند مشروطه و همانند تمام طول تاریخ خود را فدای ایران کند متهم به سستی می کرد و فقط سخن از کمک به آنها را به میان می آورد. به همین دلیل و به دلیل بعضی موضع گیری ها و سخنان پیشه وری نظیر:« . . . مردم ما خلقی بزرگ و قهرمان است این خلق به هیچ وجه شباهتی به مردم تهران و اصفهان و سایر نقاط ایران ندارد . . . او فارس نیست و از فارسها فرق دارد.»بحث تجزیه طلبی فرقه نقل محافل ارتجاعی گردید؛ اگرچه پس از تشکیل فرقه دموکرات پیشه وری هنگام سخنرانی در سالن شیر و خورشید تبریز، نقشه ایران را در هوا کشید و گفت:« من آشکارا می گویم که تمام حرف ها و خواسته های ما خارج از این نقشه نیست و در داخل سر حدات ایران است . . . » و نمایندگان نخستین کنگره فرقه دموکرات اعلام نمودند برای آزادی ایران و آذربایجان ابتدا از نجات و آزادی خانه خود آغاز می کند تا بتواند به تمام ایران سرایت دهند. لکن پیشه وری از همان روزهای اول می نوشت اگر تهران راه ارتجاعِ الهام گرفته از لندن را در پیش گیرد آذربایجان یک گام جلوتر نهاده و از آنجا قطع رابطه خواهد کرد.
از اولین اقدامات مثبت آزادی خواهانه ای که فرقه نسبت به آذربایجان انجام داد اعتراض به انتصاب سید مهدی فرخ(معتصم السلطنه) استعمارگر معروف زمان رضاخان بود. فرقه اعتراض خود را به اطلاع کنسول دول های خارجی در تبریز رسانده و هشدار داد که احتمال خونریزی وجود دارد. در نتیجه این اعتراضات و اوضاع قابل انفجار آذربایجان وی از آمدن به آذربایجان منصرف شد.
در 29/7/24 پیشه وری در اعتراض به اقدام اکثریت نمایندگان مجلس مبنی بر تاخیر انتخابات تا خروج نیروهای بیگانه اعلام کرد مشروطیت تعطیل بردارنیست و فرمان انتخابات را خود مردم صادر خواهند کرد.(همانگونه که ابتدا ذکرگردید با فرض اینکه پیشه وری بدون جلب نظر شوروی اقدام به این کار نموده باشد، تعویض نیروهای دولتی وابسته به انگلیس و انتخاب نمایندگان حتی بیطرف، در عین اینکه منافع آذربایجان را نیز پوشش می داد به نفع شوروی نیز بود.) با پیشرفت فعالیت فرقه دموکرات در شهرها و دهات، فجایع ژاندارم ها و اربابان نیز شدیدتر می شد و شکایات فرقه به نفع دهقانان نیز عملا بی نتیجه می ماند. پیشه وری هشدار میداد محشری که هم اکنون ژاندارم ها در دهات آذربایجان برپا کرده اند کافی برای اثبات این امر است که به محض اینکه ارتش سرخ پای خود را آنسوی مرزها گذاشت ایالات شمالی را نیز به زور اسلحه دچار همین وضع و حال خواهند کرد.
سید ضیا هم عوامل خود را با پول و تجهیزات کافی جهت ایجاد تفرقه بین اعضای فرقه و تولید رعب و وحشت بین مردم خصوصا بازاریان و در صورت امکان کشاندن آنها به تهران می فرستاد. در اوضاع و در 7/8/24 به علت مخالفت محمدرضا پهلوی با قوام، حکیمی به نخست وزیری رسید.
در 17/8/24 با اعلام تمایل بکسب قدرت سیاسی، بسوی انتخاب نمایندگان آزادی خواه و دموکرات در مجلس 15ام و انجمن ها متوجه شده، به تحکیم سازمانهای پایین فرقه یعنی کمیته های حوزه و حومه و تبلیغ انتخابات و حاضر کردن مردم برای گام دوم مبارزه پرداخت. فرقه همچنین جنایات دولت از قبیل بریدن لب و زبان، پاره کردن شکم، داغ گذاشتن، شلاق زدن، تجاوز به ناموس، غارت و آتش زدن خرمن و به گلوله بستن ها را به نمایندگان سیاسی دول خارجی در تبریز و مقامات صلاحیت دار دولت ایران ارسال می کرد.
فرقه در میان مردم جای خود را یافته بود و مشروطیت در حال تکرار بود انتخابات در زیر برف و بارن در میتینگ ها با حضور فعال آذربایجانی ها شور و حال خاصی یافته بود و نه فقط آذربایجان بلکه برای تمام ایران خواستار دموکراسی بود هنگامی که فرقه در برابر ژاندارمری به دهقانان دستور دفاع داد در دهات و قصبات بلافاصله پاسگاههای ژاندارمری خلع سلاح گردید خصوصا شهر میانه که در روز 26/8/24 سقوط کرد. در سراب و مراغه نیز خلع سلاح کردن و مسلح شدن ادامه یافت در خمسه نیز ایلاتی که بدست شاه مسلح شده بودند در تصرف شهرها و قصبات به نفع فرقه وارد میدان شدند.
سازمان فدائیان آذربایجان هم تا حدودی از کمک تسلیحاتی شوروی برخوردار بود؛ اما واضح آنست که سلاح نمی تواند ایجاد انقلاب کند و توده مردم همانند هر انقلابی به حقانیت کار خود ایمان داشتند.
هنگامی که حکیمی اواخر آبان تصمیم گرفت برای سرکوبی قیام کنندگان نیروی نظامی به آذربایجان اعزام کند، نیروهای مزبور در 6 کیلو متری قزوین در شریف آباد (که از آنجا منطقه متصرفه شوروی آغاز می شد) توسط نیروهای شوروی متوقف گردید.
سفیر ایران در واشنگتن موضوع را به اطلاع انگلیس و آمریکا رساند ولی آنها با وجود موافقت با اعزام نیرو عملی انجام ندادند.
در دوم آذر 24 تصمیم بر آن شد که بجای انجمن های ایالتی مجلس ملی تشکیل شود.
کنگره خلق آذربایجان که به مجلس موسسان تغییر نام یافت با افزودن مواد جدیدی به اعلامیه خود نظیر حق رای برای مردان وزنان و انتخاب 39 نفر به نام هیئت ملی با اختیارات وسیع (که نمایندگان کردستان نیز جزو آنها بود) مراتب را به اطلاع محمدرضا پهلوی، مجلس شورای ملی، مقامات صلاحیت دار کشوری و شورای نمایندگان سیاسی امریکا]انگلیس،شوروی و فرانسه رساندند.
دستور انتخابات در دوم آذر منتشر و اعلام شد که تبلیغات از دوم تا چهارم و انتخابات از 12-8 در سراسر آذربایجان برگزار خواهد شد. در 10 آذر سرتیپ درخشانی طبق دستور مرکز که کلیه نیروی نظامی تحت امر او بودند شهرداری را نیز تصرف کرد؛ اینک نیرویهای شوروی، لشکر 3 آذربایجان و نیروهای مسلح فدائیان، تبریز را تحت کنترل دارند.در همین روز انتخابات نیز به اتمام رسید. یازدهم آذر به دستور مستقیم سر لشکر ارفع و تاکید تلویحی درخشانی به دسته عزاداران حسینی حمله شد که یک نفر کشته و 11 نفر زخمی شد. مشابه این دستور به اورمیه هم داده شده بود. تا 14 آذر بساط ژاندارمری تقریبا از تمام نقاط آذربایجان و زنجان برچیده شده بود.
در 17 آذر نمایندگان شاه با هیئت حاکمه در تبریز وارد مذاکره می شوند ولی از آنجا که تهران بر جزئیات و تبریز بر کلیات اصرار می کردند تبریز اعلام کرد که باز هم حکومت مرکزی می خواهد با وعده و وعید به اغفال بپردازد و لذا توافقی حاصل نشد.
و بالاخره در 21 آذر 24 مجلس ملی آذربایجان افتتاح گردید و در جلسه قبل از ظهر خود پیشه وری را مامور تشکیل کابینه نمود که وی کابینه خود را بعد از ظهر همان روز به مجلس معرفی کرد.
22 آذر نمایندگان حکومت ملی با فرمانده لشکر آذربایجان وارد مذاکره شدند و پس از توافق کلیه پادگانهای تبریز اسلحه را به زمین گذاشته و پذیرفتند که طبق دستور عمل نمایند. سرتیپ درخشانی هم گفت:« . . . من از بعضی از روزنامه های چپ متشکرم که حتی آن روزها هم که من مقاومت می کردم به من بد نگفتند . . . ».
اما در اورمیه سرهنگ زنگنه از هیچ جنایتی ابائی نکرد و بالاخره عنوان کرد که «پاسگاههای ما مورد حمله مستقیم سواره نظام شوروی قرار گرفت، لذا مجبور به ترک مقاومت شدیم.» زنگنه در آنجا چنان جوی بپا کرده بود که اگر کسی حتی می گفت که به فرقه دموکرات تمایل دارم کشته می شد. وی خانواده خود را در کنسول ترکیه گذاشته بود و افسران را دعوت به پایداری می کرد اما زمانی که آنها از موضوع با خبر شدند دانستند که اگر خطری پیش آمد وی نیز به آنجا پناهده خواهد شد آنان نیز خود را به خطر نمی اندازند و زنگنه مجبور به قرار داد با فدائیان شده و تسلیم می شود. فدائیان خوی، مرند و ماکو نیز برای کمک به اورمیه رفته بودند. فدائیان برای ورود به شهر از کامیون های شوروی نیز استفاده نمودند و شهر به دست فدائیان سقوط کرد نه شوروی.
نائب کنسول آمریکا در تبریز اعلام می کند که سقوط اورمیه پایان مقاومت دولت بود؛ نظامیان محلی ایران به قوای دموکرات کمکی نکردند ولی اکراد آنها را یاری نموده اند.
پیشنهادات بسیاری به پیشه وری از طرف آزادیخواهان ایران می رسید لکن پیشه وری اعلام می کرد در هر نقطه از ایران حرکتی رخ بدهد از آنها حمایت خواهیم کرد.کنسول آمریکا و انگلیس در تبریز تاکید دارند که اگرچه در صورت قطع حمایت روسیه جنبش سقوط خواهد کرد لکن علاقه و همدردی عمیقی در آذربایجان نسبت به دموکراتها وجود دارد و از تهران عمیقا متنفرند.
قرار داد تخلیه ایران (9/11/20) کنفرانس مسکو:
برابر فصل پنجم پیمان اتحادی که بین دولت ایران و دولتهای انگلیس و شوروی در تاریخ نهم بهمن ماه سال 1320 (29 ژانویه 1942)منعقد شد، مقرر گردید" پس از آن که کلیه مخامصه مابین دول متحده (روس و انگلیس)با دولت آلمان و شرکای آن به موجب یک یا چند قرارداد متارکه جنگ متوقف شد، دول متحده در مدتی که بیش از شش ماه نباشد قوای خود را از خاک ایران بیرون خواهند برد و اگر پیمان صلح مابین آنها بسته شد ولو این که قبل از شش ماه بعد از متارکه باشد بلافاصله قوای خود را بیرون خواهند برد. مقصود از شرکای دولت آلمان، هر دولت دیگری است که اکنون یا در آینده با یکی از دول متحده بنای مخامصه گذاشته یا بگذارد.در این اعلامیه که در 9/9/22 منتشر شد از طرف آمریکا، انگلیس و شوروی اذعان شده بود که آنان با دولت ایران بر تمامیت ارضی و حفظ استقلال و حاکمیت اتفاق نظر دارند.
فرقه دموکرات کردستان (کومله) در دیدار با باقراوف در باکو بدست شوروی تشکیل شد اوایل آبان 24 در مهاباد نخستین کنگره خود را برگزار کرد. مرام کومله با فرقه یکی بود و جالب اینکه قاضی محمد ادعا میکرد چهار سال است خود مختاری در اینجا (مهاباد؟) اجرا می شود در پاسخ به این سئوال که اگر خواهان خود مختاری کردستان هستید چرا به مجلس شورای آذربایجان نماینده میفرستید میگوید:«در این مبارزه وحدت بین این دو فرقه موجود است، اعزام نماینده به مجلس ملی آذربایجان هم فقط برای این است که همکاری بیشتری کرده باشیم . . . »!!!
اما چنین به نظر می رسد که پیشه وری ضمن اینکه کردها را در برابر دولت مرکزی با خود متحد کرده زیرکانه از تصرف خاک آذربایجان توسط افراد ممانعت بعمل آورده است!
تحکیم سازمانهای فرقه در شهر ها و دهات و تربیت کادر های حزبی و دولتی و توجیح آذربایجانیها و تشکیل قشون قزلباشها با آگهی استخدام مورخه 27/9/24 از فعالیتهایی بود که فرقه پس از استقرار حکومت ملی بدان پرداخت.
تهران شکایت از فرقه دموکرات و شوروی را به شورای امنیت سازمان ملل برد، ولی شوروی اعلام کرد که اولا حوادث آذربایجان ارتباطی به حضور شوروی ندارد و ثانیا بنابر احتمال اعمال خرابکارانه علیه جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی خواستار مذاکره مستقیم بین دو دولت میباشد. بالاخره اواخر بهمن 24 حکیمی استعفا داد و 5 روز بعد قوام به نخست وزیری رسید. وی بلافاصله تلگرافهایی مبنی بر اینکه سیاست خارجی او براساس موازنه و مودت و احترام متقابل مبتنی است به روسای دول متفق مخابره نمود. همزمان پیشه وری بعلت اینکه ژاندارمری تابع اراده دیکتاتور و وزارت جنگ بود آنرا منحل اعلام کرده فدائیان در شهربانی مشغول خدمت شدند. در 18/11/24 اقدام به تشکیل قشون خلق آذربایجان نمود و 19 بهمن با ترغیب به حفظ آزادی بدست آمده مشمولین را به خدمت نظام وظیفه احضار کرد. قشون خلق غیر سلاح هایی که پس از تسلیم لشگر 3 تبریز و 4 اورمیه و تیپ های اردبیل و خوی بدست حکومت ملی افتاد و اکثرا سلاح سبک بود تا پایان حکومت خود سلاح سنگین نظیر توپ دورزن، زره پوش، تانک و هواپیما در اختیار نگرفت.
حکیمی قبل از سقوط با وارد آوردن فشار اقتصادی، موجودی شعب بانک ملی در آذربایجان را به تهران منتقل کرد و بیش از 150میلیون ریال مطابات بازرگانان، شرکتها و اشخاص در تمام آذربایجان را معوق گذاشته چک های صادره از طرف آنان را پرداخت نکرده، حکومت ملی را در برابر مطالبات مردم قرار داد. همچنین وجوه دولتی را که از محل فروش کالاهای انحصاری تامین میشد غیر قابل وصول اعلام داشت تا پرداخت حقوق به کارمندان دولت ممکن نگردد. همچنین دستور داد که از صدور سیگار، قند و چای به آذربایجان ممانعت شود.
حکومت ملی نیز البته اعلام داشت در صورتی که پول تجار پرداخت نگردد مطالبات آنها از محل سهمیه مالیاتی که در برابر تهران تعهد کرده خواهد پرداخت نیز اگر لازم باشد اقدام به چاپ پول خواهد کرد.
حکومت ملی ضمن پایین آوردن هزینه زندگی و انجام اصلاحات شهری و تامین امنیت عمومی، مبارزه بی امانی را با محتکران، رشوه بگیران، دزدان و متجاوزین به امنیت و حیثیت عمومی پیش میبرد که حاصل آن فراوانی مایحتاج عمومی و امنیت بیسابقه ای در سراسر آذربایجان بود. در اجرای این سیاست روز 8/10/24 دادگاه صحرایی به ریاست عباسعلی پنبه ای چهار نفر ذیل را محکوم به اعدام نمود :
1- رحیم دباغی به جرم ورود به عنف به منزل خانواده ای بی سرپرست و تجاوز به دختر چهار ده ساله آن خانواده.
2- اصلان فرید به جرم فراری دادن یک دختر 16 ساله و تجاوز به وی.
3- کاظم خوش باور معروف به (قارنی ییرتیق کاظیم)،
4- عزیز یوسف اوغلو.
هر دو نفر به جرم دزدی و با داشتن سوابق ممتد دزدی و شرارت در شهربانی تبریز.
حکم دادگاه بلافاصله به موقع اجرا درآمد و این اقدام حکومت ملی با حسن استقبال مردم روبرو گردید.چنان که هنگام اعدام متجاوزین به ناموس مردم که لوحه جرم خود را به گردن داشتند، در میدان عالی قاپوی تبریز فریادهای " زنده باد عدالت" به آسمان می رفت.
اگرچه روزنامه های تهران جرم اعدامی ها را گفتن زنده باد ایران اعلام کرده بود لکن اعدامیها در تبریز افرادی شناخته شده بودند و علت اعدام واضح بود.
از اقدامات انجام یافته میتوان به دستور شروع انتخابات انجمن های ولایتی از طرف مجلس ملی آذربایجان، انتشار تصمیم حکومت به تاسیس دانشگاه آذربایجان (دارالفنون) در تبریز در 19/10/24 متشکل از 3 دانشکده پزشکی،کشاورزی،پداگوژی (تعلیم و تربیت) و افتتاح آموزشگاههای عالی نظامی و پلیس در اسفند همان سال اشاره کرد.
از دیگر فعالیتهامیتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- رسمیت زبان ترکی در آذربایجان و تدریس زبان اقلیت ها در کنار آن.
2- تدوین قانون اساسی خاص آذربایجان.
3- انحلال تشکیلات پلیس و ژاندارمری و ارتش برخلاف نظر مجلس موسسان و تغییر اونیفور ارتش و تطابق با درجات نظامی همسایه شمالی.
هنگامی که بدنبال وقایع آذربایجان، حکیمی دستور برگزاری انتخابات انجمن های ایالتی را داد آزادیخواهان ایران دموکرات های آذربایجان را شایسته تقدیر دانستند. و بزرگترین یادگار تاریخی فرقه دموکرات آذربایجان تقسیم املاک خالصه در طول یک سال حکومت بود.
سال1324 مرحله اوج مبارزات و شورشهای دهقانی در آذربایجان بود آنان علاوه بر امتناع از پرداخت مالیات های ظالمانه جنسی و نقدی به اربابان حتی حاضر به دادن بهره مالکانه از محصول نیز نبودند لذا تا شهریور ماه در اکثر دهات خرمن ها هنوز بر روی زمین بود.
در 15/12/24 تقسیم اراضی که پیش بینی میشد در آن 1000.000 نفر صاحب زمین خواهند شد شروع شد در 7/12/24 تقسیم اراضی در قوشاچای(میاندوآب)، خوی، اهر و اطراف تبریز توسط وزارت کشاورزی آغاز شد و قرار بود تا پایان ماه جاری (اسفند 24) خاتمه یابد و این اقدام بی سابقه در شرق دهقانان اسیر را به انسانهای آزاده تبدیل می کرد.
در تاریخ 25/1/25 اولین کنگره دهقانی با شرکت600 نماینده در تبریز برای برقراری روابط عادلانه بین مالک و رعیت و بالا بردن سطح محصولات کشاورزی بر پا شد. آئین نامه ای که در 22/1/25 در مجلس تصویب شده بود، نتایج رضایت بخشی داشت ویلیام داگلاس، قاضی آمریکایی در کتاب «سرزمین عجیب با مردانی مهربان» در مورد اصلاحات در آذربایجان به افزایش امنیت، برچیده شدن بساط رشوه و احتکار، ارزانتر شدن 40% کالاهای عمومی، افتتاح مدارس در دهات، تاسیس دانشگاه آذربایجان با دو دانشکده طب و ادبیات؛ موریس هیندروی آمریکایی نیز میگوید:«در عرض این یکسان بیش از کلیه کوچه هایی که در سالهای قبل احداث شده بود جاده سازی شده است چهار میل مسافت بین شهر و استاسیون راه آهن آسفالت و گدایان از کوچه ها رانده شده بودند و زنهای بدکاره را از شهر اخراج کرده بودند . . . دردانشگاه تبریز . . . طب وعلم معلمی و فلاحت تدریس می شد . . . دستگاه رادیو و فرستنده نصب و شهربانی منظمی ترتیب داده شده بود و زنها شبها بدون رعب و وحشت و ترس آزاد در کوچه ها عبور می کردند. »
به هر تقدیر احمد قوام از6 بهمن 1324 با وجود مخالفت آزادیخواهان ایران، انگلیس، شوروی، حزب توده و فرقه دموکرات با استفاده از سیاست های زیرکانه و موافقت آمریکا به نخست وزیری رسید:
1.تیرگی روابط سیاسی ایران و شوروی بر سر موضوع نفت شمال 2.خروج ارتش شوروی از ایران مشروط بر اینکه دولتی علیه شوروی در ایران نباشد.3.دفاع حزب توده از نظرفوق4.وجود حکومت ملی آذربایجان و نزدیکتر شدن آن به استقلال با هر قدم.5.سیاست قیمانه انگلیس در پیشنهاد کمیسیون سه گانه برای ادامه تسلط بر مناطق نفتی جنوب و احتمال تقسیم ایران به مناطق نفوذقوام با توجه به تمامی شرایط، سیاست سازش با شوروی در صدر قرار داد. وی با رفع تضییقات وارده به کلوب های حزبی کارگر و مطبوعات، انفصال و توقیف برخی عوامل سرشناس ارتجاع از جمله سرلشگر ارفع و . . . اعلام جانبداری از سیاست موازنه با همسایگان (که مورد عنایت شوروی قرار گرفت) چنان رفتار کرد که شوروی تصور میکرد بدون درگیری ها در معادلات سیاسی کسب امتیاز خواهد کرد و آزادی خواهان گمان بردند روابط ایران و شوروی را اصلاح و ایران را از تجزیه رهانده و از سرکوب آزادیخواهان دموکراتیک ممانعت بعمل خواهد آورد.
در این میان آذربایجان که با بی اعتنایی با وی بر خورد میکرد پس از اینکه در شانزده فروردین 25 با امضای قرارداد شوروی با دولت قوام، پشت خود را خالی دید، مجبور به سازش با قوام شد.
با وجود تخلیه نیرو های انگلیس و آمریکا، شوروی نیز اگرچه شمال شرق را تخلیه کرد لکن به استناد قرار داد 6 فوریه 1921 از ادامه تخلیه امتناع ورزیده و به تبلیغات روانی در جامعه می پرداخت لکن ادامه اشتغال نظامی حقانیت مبارزین راه آزادی در آذربایجان را خدشه دار کرده و موجب دریغ حمایت مردم ایران و افکار عمومی جهانیان شده، سبب افزایش فشار خارجی بر شوروی و درخواست دلیلی بر عدم تخلیه میشد.
در نهایت آمریکا به همراهی انگلیس، شوروی را تهدید به ورود به جنوب ایران در صورت عدم تخلیه شمال نمود. قوام که در نظر داشت موضوع را در شورای امنیت مطرح کند با تهدید شوروی مواجه شد ولی آمریکا نیز از قوام می خواست به طرح موضوع بپردازد در غیر اینصورت تهدید کرده بود راسا اقدام به این کار خواهد کرد و در آن صورت ایران نباید چشم امید به کمک آمریکا می داشت.
اگرچه در 5/1/25 شوروی اعلام کرد که تخلیه را از دیروز آغاز نموده است و تا5یا6 هفته به پایان خواه رساند ولی آمریکا و انگلیس با استفاده از فرصت جهت تحت فشار قرار دادن شوروی به طرح موضوع در شورای امنیت می پردازد. با توجه به اینکه نماینده شوروی از 29/12/24 در تهران بود شوروی با عنوان اینکه در حال مذاکره با ایران هستیم از حضور در جلسه خودداری می کند و مذاکرات ایران و شوروی منجر به توافق نامه 16 فروردین می گردد که در آن نیروها از 4 فروردین در 15 ماه از ایران خارج شده و شرکت مشترک نفت ایران – شوروی تشکیل می شود و آذربایجان مسئله داخلی ایران تلقی می شود و قوام اعلام می کند در صورت عدم قبول مواضع ایران در قبال آذربایجان از طرف شوروی موضوع نفت شمال منتفی است؛ لذا با واگذاری نفت شمال در محدوده شرق خط واصل بین نقطه مرزی سه گانه ایران – شوروی – ترکیه تا قوشاچای به مدت 50 سال مشروط به تصویب مجلس 15ام شرایط قوام برای اعمال در آذربایجان پذیرفته می شود.
بالاخره با وجود مخالفت آمریکا و انگلیس، قوام شکایت خود را از شورای امنیت باز پس می گیرد اما همچنان نگران از این بود که با وجود تخلیه شوروی، اسلحه در دست آذربایجانی ها باقی بماند. در سوم اردیبهشت البته آمریکا و انگلیس بار دیگر شکایت از شوروی را در دستور کار قرار دادند.
در این حین، نیروهای آذربایجان نیز، پس از فتح بندر انزلی به آستارا باز گردانده شدند و با اینکه توانایی فتح قزوین،
تاریخ نگاری فرقه دموکرات آذربایجان
علی امیرخانی
در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود.
مقدمه: اوضاع سیاسی ایران قبل از نهضت دمکرات آذربایجان
با به پایان رسیدن جنگ جهانی دوم بر علیه فاشیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت خونی یا آبا و اجدادی)، اگر چه رضاخان از نظام سیاسی ایران حذف گردید لکن سیستم مبتنی بر شوینیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت محل تولد) او، برای برقراری ثبات در ایران، ماندگار شد.
سردرگمی ملت آنروز ایران را پیشه وری در 5/5/1323 پیش بینی کرده بود : « جنگ خونین جهانی به آخر می رسد؛ کشور ما نیز با خاتمه آن بر سر دو راهی بزرگی قرار خواهد گرفت. ملت ایران یکی از این دو راه را ناچار است انتخاب کند. حد وسط امکان پذیر نیست . . . یکی تجدید و احیای دیکتاتوری، ظلم و جور، تعدی و قتل و جنایت و ادبار، دیگری آزادی، تکامل و ترقی و عدل و داد را در پیش دارد . . . اگر ارتجاع غلبه کرد و ما را به راه اولی بکشاند نتیجه جز اضمحلال ملت و محو استقلال مملکت نخواهد بود. اگر راه دوم را توانستیم پیش بگیریم حتما به ساحل نجات خواهیم رسید.» و جنگ جهانی دوم در 18 اردیبهشت 1324 پایان یافت.
به نوشته روزنامه شفق، در ماه مارس 1945 عمال کمال سیدضیا، با حمله به مرکز حزب توده و اتحادیه کارگری اصفهان، اقدام بر علیه دموکراسی را آغاز کردند. در آوریل همان سال حزب توده تشکیل دولتی کمونیستی ائتلافی را به حکیمی پیشنهاد می دهد که قبل از قدرت یافتن، حکیمی برکنار می شود و صدر الاشراف به روی کار می آید. حزب ایران روی کار آمدن وی که از مصادیق ظلم در دوره رضاخان را بود علنی شدن فساد دانسته و حزب توده هم با دعوت به اعتراض جدی و حتی خونین، آزادی را در خطر نابودی اعلام می کند. لذا احزاب تصمیم به اتحاد میگیرند. اما انگلیس که بیکار ننشسته، با مسلح کردن بختیاری ها بر ضد دموکراسی از آنها استفاده می کند.
انگلیس با فشار بر شاه سعی در انحلال مجلس داشت و شاه با ادعای اینکه برای ایجاد دموکراسی 40 سال زمان نیاز است چشم امیدش به امریکا بود تا پارلمان را منحل نماید، ولی از آنجائیکه مجلس در برابر کشورهای خارجی موضع گیری مینمود آمریکا از بقای مجلس ابراز مسرت می کرد و شوروی آنرا احیای دوباره فاشیزم میدانست.
مطرح شدن امتیاز نفت شمال تفرقه بین احزاب را تقویت کرد و حزب توده که به تحریک شوروی و دول متفق به رودرروئی با نظام برخاسته بود در راه در پیش گرفته تنها ماند.
حزب توده اگرچه هیچ نیروی بالفعلی برای ایجاد حرکت در جامعه نداشت، در شرایطی که بوی انقلاب می آمد اعلام نموده بود که جواب حرف با حرف و مشت با مشت خواهد بود. توده به تحریک شوروی اعلام میکرد که تخلیه ارتش های انگلیس، آمریکا و شوروی از ایران مشروط به تصفیه مسئولین خود فرورفته نظام وابسته به انگلیس است و با فراموش کردن قدرت ملت، سعی داشت به دست دول خارجی به ایجاد دموکراسی در ایران اقدام نماید اما مخالفت شوروی با خروج ارتش های بیگانه را خیانت او به ایران می دانستند.
نهضت دموکرات آذربایجان
نظر به اینکه آذربایجان سنگر مشروطه بود زمانیکه این انقلاب به دست عمال استبداد افتاد تضییقات فراوانی متوجه آنجا شد. سخن عبداله مستوفی استاندار آذربایجان، خود گویای بسیاری از آنهاست : «آذربایجانی ها یونجه خورده مشروطه گرفته اند، حالا هم کاه می خورند و ایران را آباد می سازند» وی در سال 1319 غله آذربایجان را از قرار کیلویی 400 – 350 ريال به زور خریده و به مرکز ارسال کرد و با وقوع قحطی غله گندیده املاک اختصاصی رضاخان در گرگان را از قرار کیلویی 600 ريال به تبریز آورد! جمله مشهور وی در میان جمعیت، فشارهای روانی مضاعف بسیاری را آشکار میکند، وقتی که فرمانده ارتش معترض از کیفیت پایین غله بود تا حدی که اسب های ارتش هم نمی خوردند، مستوفی گفت «حالا که اسب های ارتش نمی خورند می دهم خرهای تبریز بخورند»! احداث جاده تفریحی آمل- آبعلی با بودجه بلاعوض دولت و اعطای وام به تبریز جهت احداث سدی در مقابل سیل از دیگر اقدامات برآمده از تبعیض دولت بود که شهرداری تبریز سالها مجبور شد از محل مالیات شهر به بازپرداخت آن اقدام کند؛ یعنی سد تبریز را خود تبریزی ها بسازند و شهرداری بودجه کافی برای تعمیر و نظافت شهر نداشته باشد.
عزل شهردار تبریز که به کیفیت نان اعتراض کرده بود توسط مستوفی و تضعیف ایالت آذربایجان با تقسیم آن به چند استان رفتار های غیر انسانی محسنی رئیس فرهنگ آذربایجان از قبیل «هر کسی ترکی حرف می زند، افسار الاغ به سر او بزنید و او را به آخور ببندید . . .» و ذوقی رئیس فرهنگ پس از وی، که صندوق جریمه ترکی را ابداع و در دبستانها گذاشت تا هر طفل دبستانی آذربایجان جسارت ورزیده ترکی صحبت کند جریمه شود، حقایق تلخی بودند که همه دست در دست هم فشارهای شدید روحی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و . . . را بر ملت ترک آذربایجان وارد می ساختند.
پس از سقوط رضاخان، آزادی خواهان تبریز اقدام به تشکیل «جمعیت آذربایجان» نموده و در تاریخ 30/7/1320 روزنامه آذربایجان را به مدیریت علی شبستری و سردبیری اسماعیل شمس منتشر ساختند. این روزنامه که در کوتاه مدت به زبان آذربایجان تبدیل شد، در دو زبان ترکی و فارسی منتشر می شد و دستگاه دولتی که قادر نبود حتی آنرا توقیف نماید این جمعیت را به تفرقه افکنی متهم نمود و از توزیع آن در تهران و سایر شهرهای ایران جلوگیری نمود.
همچنین با سقوط دیکتاتور، برای اولین بار جمعیت آکتورال آذربایجان(کانون هنر پیشگان) را تشکیل داد که به اجرای تئاتر به زبان ترکی می پرداخت و با استقبال تبریزیان رو به رو شده بود لیکن پس از 6 ماه فعالیت، دولت، بدست فهیمی (استاندار) جمعیت آذربایجان را متلاشی و اورگان آنرا تعطیل کرد.
در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود.
در آذربایجان، نسبت به سایر نقاط ایران، دهقانان به صورت فعال به جنبش های آزادی خواهانه اقدام میکردند. در فروردین 24 پس از یورش دولت به اصفهان، مردم تبریز با اعلام اینکه فردا هم نوبت ماست فعالیت های دموکراسی خواهی خود را آغاز کردند در مرداد همان سال هم در جریان افتتاح شعبه حزب توده در لیقوان که با دخالت دولت منجر به کشته شدن 7 نفرگردید حزب توده تبریز طی تلگرافی به تهران خواستار برقراری آزادی می گردد لکن صدرالاشراف اعلام میکند چنین تلگرافهایی اهمیت ندارند که در نهایت حزب توده اواخر مرداد با فراخوانی اعضای خود، از 33 شهر آذربایجان تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را خواستار شد.
فرقه دموکرات آذربایجان
فعالیتهای حزب توده بصورت پارلمانتاریستی بود و لذا بر پا نمودن انقلابی در ایران توسط این حزب ناممکن مینمود در نتیجه فرقه دموکرات آذربایجان، در دیداری که بین سیدجعفر پیشه وری و میرجعفر باقروف- رئیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی- با حمایت های مادی و معنوی آن کشور و بدون اطلاع حزب توده در 12 شهریور 24 اعلام وجود کرد.
پیشه وری پس از مذاکره با علی شبستری، به تبریز آمده، تصمیم به تاسیس فرقه دموکرات اتخاذ می کند. اما از آنجائیکه مسئول وقت حزب توده شاخه تبریز، علی امیرخیزی، با این اقدام مخالف بود، «صادق پادگان» که مورد تائید فرقه نیز بود، بجای وی منصوب شد. این انتصاب موافقت داخلی اعضای حزب توده تبریز با پادگان با تاسیس فرقه و یا دستور شوروی برای الحاق به فرقه را آشکار میساخت. در آن زمان به غیر از حزب توده و جبهه آزادی حزب دیگری در آذربایجان نبود و چون فعالیت دو حزب آزادیخواه در آذربایجان غیرممکن می نمود، جبهه آزادی که توسط پیشه وری و شبستری تاسیس شده بود، مسلما موافق بود و تنها انحلال حزب توده شاخه تبریز و الحاق به فرقه ضروری بود. بدین منظور پیشه وری و شبستری در دیداری با پادگان نظر او را نیز جلب نمودند. وی بدون اطلاع حزب مرکزی توده ایران اقدام به این توافق نمود.
اگرچه در آن دوران آزادیخواهان واقعی جهت تکمیل هیئت موسس فرقه بندرت پیدا می شد و احزاب فقط در حد شعار در جامعه حضور داشتند و نیز به علت نارضایتی متعصبین فارس، آذربایجانیها به اظهار خصوصیات ملی نمی پرداختند، لکن پیشه وری با جدیت تمام بیانیه 12 شهریور را که به فارسی و ترکی نوشته شده بود بالاخره پس از جمع آوری 48 امضا منتشر نمود.
پیشه وری که بود؟
سید جعفر جوادزاده (پیشه وری) در سال1272ش در خلخال متولد شد. 12 سال بعد به قفقاز مهاجرت نموده، به عنوان مستخدم یک مدرسه شروع بکار نمود، سپس در همان مدرسه به تدریس پرداخت. در جریان انقلاب اکتبر آغاز به فعالیت سیاسی نموده و در آزادی ملل روسیه عملا دخالت داشت. وی در نهضت جنگل هم مدتی به فعالیت پرداخته سپس در تهران با تشکیل شورای مرکزی اتحادیه کارگری روزنامه «حقیقت» را منتشر کرده است. در دوره چهاردهم به نمایندگی مجلس انتخاب شد لکن اعتبارنامه وی در مجلس رد شد.
در زمانی که هیچ زندانی سیاسی در ایران وجود نداشت در 1309 به عنوان زندانی سیاسی محبوس گردید. 8سال بعد 53 نفر- که بعدها اقدام به تشکیل حزب توده نمودند- به زندان آورده شدند؛ آنها اگرچه دارای تحصیلات بودند لکن تجربه اجرائی نداشتند لذا تجارب خود را در اختیار آنها گذاشت. گفته می شود اساسنامه حزب توده نیز توسط وی نوشته شده است. در سال 1319 به کاشان تبعید می شود و در نهایت 20روز پس از سقوط رضاخان و تحمل 11 سال حبس آزاد شد و اقدام به انتشار نشریه آژیر کرد. وی لنینیستی معتقد و شدیدا کمونیست و در روسیه جزو اقلیت مونشویک ها بود. وی در فرقه دموکرات آذربایجان، شخصیتی سکولار داشت.
اهداف فرقه دموکرات به هنگام تاسیس شامل موارد زیر بود :
فعالیت فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی توسط انجمن های سیاسی و بازرسی توسط آنها؛ اعطای مختاریت مدنی و آزادی داخلی به آذربایجانیان توام با حفظ استقلال ایران، تدریس زبان ترکی تا سوم دبستان و فارسی به عنوان دولتی تواما پس از مقطع، تاسیس دانشگاه، توسعه صنایع و کارخانه ها و تجارت، آبادسازی شهرها و آبرسانی به آنها خصوصا تبریز، رسیدگی به دهقانان و جلوگیری از مالیات های غیر قانونی، مبارزه با بیکاری، ایراد قانونهایی در مورد آذربایجانیهای خارج از آذربایجان، درخواست و اقدام برای افزایش کرسی های آذربایجان از 20 کرسی برای 4میلیون نفر به یک سوم کرسی های مجلس، مصرف بیش از نصف مالیات های اخذ شده در خود آذربایجان.
پس از انتشار این بیانیه روزنامه آذربایجان به عنوان اورگان فرقه دموکرات آذربایجان بار دیگر به مدیر مسئولی شبستری و برای دومین دوره منتشر گردید. در 22 شهریور شورای مرکزی فرقه به 11 نفر افزایش یافت که پیشه وری به ریاست، و شبستری به معاونت انتخاب شدند. محمد بی ریا نیز که در راس اتحادیه های کارگری بود، اعلام کرد که آنان نیز رهبری فرقه را می پذیرند و صادق پادگان و زین العابدین قیامی هم از سوی حزب توده، تصمیم الحاق به فرقه را اعلام نمودند.
همچنین زمان نخستین کنگره فرقه دموکرات روز 10/7/24 تعیین گردید. در 29/6/24، در کنفرانسی با حضور 1500 نفر از اقشار مردم قطعنامه ای جهت مخابره به انجمن وزرای خارجه دول متفق در لندن به تصویب رسید و در آن به حق تعیین سرنوشت، خود مختاری آذربایجان و احیای دموکراسی در ایران اشاره شده بود. با اعلام و اجرای رسمی الحاق حزب توده توسط محمد بقراطی(بدون تصویب کمیته مرکزی) 60000 نفر عضو بالقوه حزب توده، به فرقه دموکرات پیوستند نیز قرار بر آن شد که تا 10/8/24 کنفرانس های حزبی شهرها و ولایات تشکیل و کمیته های رسمی فرقه انتخاب شوند. در این کنگره مرامنامه فرقه به تصویب رسید و سازمان فرقه رسمیت یافت و کمیته مرکزی آن را انتخاب نمود.
مرامنامه همان بیانیه 12 شهریور بود که موارد زیر به آن اضافه شد:
- آزادی فردی، کلامی، وجدان، مطبوعات و اجتماعات.
- حقِّ انتخاب کردن برای مردان و زنانی که به 20 سالگی رسیده اند و حقِّ انتخاب شدن برای مردها و زنان بین 80-27 ساله
- تعیین 8 ساعت کار روزانه برای کارگران و استفاده از مزایای بیمه
- اعطای حق مجازات خائنین و افشا کنندگان اسرار فرقه و جاسوسان تا حد حتی اعدام (افزودن این اصل در حد و اختیارات حزبی نبوده و به عبارتی شاید بتوان گفت که فرقه اطمینان داشت که بزودی حکومت را بدست می گیرد.)
بدین ترتیب فرقه نه بعنوان حزب بلکه به عنوان جبهه ای از تمام مردم شکل گرفت که در آن فئودال در کنار دهقان، کارگر در کنار کارفرما، و . . . جای گرفتند در آنزمان پشه وری بزرگترین وظیفه فرقه را مبارزه برای احیای انجمن های ایالتی و ولایتی و اخذ امت یازات داخلی و فرهنگی عنوان کرد.
و به گفته پادگان، معاون صدر فرقه، فرقه دموکرات باپرهیز از اشتباهات 40ساله نهضت آزادی، آذربایجان را در مرکز آمال قرارداده و به سوی هدف اصلی آذربایجانی، یعنی آذربایجان حرکت کرد.
پیشه وری آزادی خواهان ایران را که انتظار داشتند باز هم آذربایجان همانند مشروطه و همانند تمام طول تاریخ خود را فدای ایران کند متهم به سستی می کرد و فقط سخن از کمک به آنها را به میان می آورد. به همین دلیل و به دلیل بعضی موضع گیری ها و سخنان پیشه وری نظیر:« . . . مردم ما خلقی بزرگ و قهرمان است این خلق به هیچ وجه شباهتی به مردم تهران و اصفهان و سایر نقاط ایران ندارد . . . او فارس نیست و از فارسها فرق دارد.»بحث تجزیه طلبی فرقه نقل محافل ارتجاعی گردید؛ اگرچه پس از تشکیل فرقه دموکرات پیشه وری هنگام سخنرانی در سالن شیر و خورشید تبریز، نقشه ایران را در هوا کشید و گفت:« من آشکارا می گویم که تمام حرف ها و خواسته های ما خارج از این نقشه نیست و در داخل سر حدات ایران است . . . » و نمایندگان نخستین کنگره فرقه دموکرات اعلام نمودند برای آزادی ایران و آذربایجان ابتدا از نجات و آزادی خانه خود آغاز می کند تا بتواند به تمام ایران سرایت دهند. لکن پیشه وری از همان روزهای اول می نوشت اگر تهران راه ارتجاعِ الهام گرفته از لندن را در پیش گیرد آذربایجان یک گام جلوتر نهاده و از آنجا قطع رابطه خواهد کرد.
از اولین اقدامات مثبت آزادی خواهانه ای که فرقه نسبت به آذربایجان انجام داد اعتراض به انتصاب سید مهدی فرخ(معتصم السلطنه) استعمارگر معروف زمان رضاخان بود. فرقه اعتراض خود را به اطلاع کنسول دول های خارجی در تبریز رسانده و هشدار داد که احتمال خونریزی وجود دارد. در نتیجه این اعتراضات و اوضاع قابل انفجار آذربایجان وی از آمدن به آذربایجان منصرف شد.
در 29/7/24 پیشه وری در اعتراض به اقدام اکثریت نمایندگان مجلس مبنی بر تاخیر انتخابات تا خروج نیروهای بیگانه اعلام کرد مشروطیت تعطیل بردارنیست و فرمان انتخابات را خود مردم صادر خواهند کرد.(همانگونه که ابتدا ذکرگردید با فرض اینکه پیشه وری بدون جلب نظر شوروی اقدام به این کار نموده باشد، تعویض نیروهای دولتی وابسته به انگلیس و انتخاب نمایندگان حتی بیطرف، در عین اینکه منافع آذربایجان را نیز پوشش می داد به نفع شوروی نیز بود.) با پیشرفت فعالیت فرقه دموکرات در شهرها و دهات، فجایع ژاندارم ها و اربابان نیز شدیدتر می شد و شکایات فرقه به نفع دهقانان نیز عملا بی نتیجه می ماند. پیشه وری هشدار میداد محشری که هم اکنون ژاندارم ها در دهات آذربایجان برپا کرده اند کافی برای اثبات این امر است که به محض اینکه ارتش سرخ پای خود را آنسوی مرزها گذاشت ایالات شمالی را نیز به زور اسلحه دچار همین وضع و حال خواهند کرد.
سید ضیا هم عوامل خود را با پول و تجهیزات کافی جهت ایجاد تفرقه بین اعضای فرقه و تولید رعب و وحشت بین مردم خصوصا بازاریان و در صورت امکان کشاندن آنها به تهران می فرستاد. در اوضاع و در 7/8/24 به علت مخالفت محمدرضا پهلوی با قوام، حکیمی به نخست وزیری رسید.
در 17/8/24 با اعلام تمایل بکسب قدرت سیاسی، بسوی انتخاب نمایندگان آزادی خواه و دموکرات در مجلس 15ام و انجمن ها متوجه شده، به تحکیم سازمانهای پایین فرقه یعنی کمیته های حوزه و حومه و تبلیغ انتخابات و حاضر کردن مردم برای گام دوم مبارزه پرداخت. فرقه همچنین جنایات دولت از قبیل بریدن لب و زبان، پاره کردن شکم، داغ گذاشتن، شلاق زدن، تجاوز به ناموس، غارت و آتش زدن خرمن و به گلوله بستن ها را به نمایندگان سیاسی دول خارجی در تبریز و مقامات صلاحیت دار دولت ایران ارسال می کرد.
فرقه در میان مردم جای خود را یافته بود و مشروطیت در حال تکرار بود انتخابات در زیر برف و بارن در میتینگ ها با حضور فعال آذربایجانی ها شور و حال خاصی یافته بود و نه فقط آذربایجان بلکه برای تمام ایران خواستار دموکراسی بود هنگامی که فرقه در برابر ژاندارمری به دهقانان دستور دفاع داد در دهات و قصبات بلافاصله پاسگاههای ژاندارمری خلع سلاح گردید خصوصا شهر میانه که در روز 26/8/24 سقوط کرد. در سراب و مراغه نیز خلع سلاح کردن و مسلح شدن ادامه یافت در خمسه نیز ایلاتی که بدست شاه مسلح شده بودند در تصرف شهرها و قصبات به نفع فرقه وارد میدان شدند.
سازمان فدائیان آذربایجان هم تا حدودی از کمک تسلیحاتی شوروی برخوردار بود؛ اما واضح آنست که سلاح نمی تواند ایجاد انقلاب کند و توده مردم همانند هر انقلابی به حقانیت کار خود ایمان داشتند.
هنگامی که حکیمی اواخر آبان تصمیم گرفت برای سرکوبی قیام کنندگان نیروی نظامی به آذربایجان اعزام کند، نیروهای مزبور در 6 کیلو متری قزوین در شریف آباد (که از آنجا منطقه متصرفه شوروی آغاز می شد) توسط نیروهای شوروی متوقف گردید.
سفیر ایران در واشنگتن موضوع را به اطلاع انگلیس و آمریکا رساند ولی آنها با وجود موافقت با اعزام نیرو عملی انجام ندادند.
در دوم آذر 24 تصمیم بر آن شد که بجای انجمن های ایالتی مجلس ملی تشکیل شود.
کنگره خلق آذربایجان که به مجلس موسسان تغییر نام یافت با افزودن مواد جدیدی به اعلامیه خود نظیر حق رای برای مردان وزنان و انتخاب 39 نفر به نام هیئت ملی با اختیارات وسیع (که نمایندگان کردستان نیز جزو آنها بود) مراتب را به اطلاع محمدرضا پهلوی، مجلس شورای ملی، مقامات صلاحیت دار کشوری و شورای نمایندگان سیاسی امریکا]انگلیس،شوروی و فرانسه رساندند.
دستور انتخابات در دوم آذر منتشر و اعلام شد که تبلیغات از دوم تا چهارم و انتخابات از 12-8 در سراسر آذربایجان برگزار خواهد شد. در 10 آذر سرتیپ درخشانی طبق دستور مرکز که کلیه نیروی نظامی تحت امر او بودند شهرداری را نیز تصرف کرد؛ اینک نیرویهای شوروی، لشکر 3 آذربایجان و نیروهای مسلح فدائیان، تبریز را تحت کنترل دارند.در همین روز انتخابات نیز به اتمام رسید. یازدهم آذر به دستور مستقیم سر لشکر ارفع و تاکید تلویحی درخشانی به دسته عزاداران حسینی حمله شد که یک نفر کشته و 11 نفر زخمی شد. مشابه این دستور به اورمیه هم داده شده بود. تا 14 آذر بساط ژاندارمری تقریبا از تمام نقاط آذربایجان و زنجان برچیده شده بود.
در 17 آذر نمایندگان شاه با هیئت حاکمه در تبریز وارد مذاکره می شوند ولی از آنجا که تهران بر جزئیات و تبریز بر کلیات اصرار می کردند تبریز اعلام کرد که باز هم حکومت مرکزی می خواهد با وعده و وعید به اغفال بپردازد و لذا توافقی حاصل نشد.
و بالاخره در 21 آذر 24 مجلس ملی آذربایجان افتتاح گردید و در جلسه قبل از ظهر خود پیشه وری را مامور تشکیل کابینه نمود که وی کابینه خود را بعد از ظهر همان روز به مجلس معرفی کرد.
22 آذر نمایندگان حکومت ملی با فرمانده لشکر آذربایجان وارد مذاکره شدند و پس از توافق کلیه پادگانهای تبریز اسلحه را به زمین گذاشته و پذیرفتند که طبق دستور عمل نمایند. سرتیپ درخشانی هم گفت:« . . . من از بعضی از روزنامه های چپ متشکرم که حتی آن روزها هم که من مقاومت می کردم به من بد نگفتند . . . ».
اما در اورمیه سرهنگ زنگنه از هیچ جنایتی ابائی نکرد و بالاخره عنوان کرد که «پاسگاههای ما مورد حمله مستقیم سواره نظام شوروی قرار گرفت، لذا مجبور به ترک مقاومت شدیم.» زنگنه در آنجا چنان جوی بپا کرده بود که اگر کسی حتی می گفت که به فرقه دموکرات تمایل دارم کشته می شد. وی خانواده خود را در کنسول ترکیه گذاشته بود و افسران را دعوت به پایداری می کرد اما زمانی که آنها از موضوع با خبر شدند دانستند که اگر خطری پیش آمد وی نیز به آنجا پناهده خواهد شد آنان نیز خود را به خطر نمی اندازند و زنگنه مجبور به قرار داد با فدائیان شده و تسلیم می شود. فدائیان خوی، مرند و ماکو نیز برای کمک به اورمیه رفته بودند. فدائیان برای ورود به شهر از کامیون های شوروی نیز استفاده نمودند و شهر به دست فدائیان سقوط کرد نه شوروی.
نائب کنسول آمریکا در تبریز اعلام می کند که سقوط اورمیه پایان مقاومت دولت بود؛ نظامیان محلی ایران به قوای دموکرات کمکی نکردند ولی اکراد آنها را یاری نموده اند.
پیشنهادات بسیاری به پیشه وری از طرف آزادیخواهان ایران می رسید لکن پیشه وری اعلام می کرد در هر نقطه از ایران حرکتی رخ بدهد از آنها حمایت خواهیم کرد.کنسول آمریکا و انگلیس در تبریز تاکید دارند که اگرچه در صورت قطع حمایت روسیه جنبش سقوط خواهد کرد لکن علاقه و همدردی عمیقی در آذربایجان نسبت به دموکراتها وجود دارد و از تهران عمیقا متنفرند.
قرار داد تخلیه ایران (9/11/20) کنفرانس مسکو:
برابر فصل پنجم پیمان اتحادی که بین دولت ایران و دولتهای انگلیس و شوروی در تاریخ نهم بهمن ماه سال 1320 (29 ژانویه 1942)منعقد شد، مقرر گردید" پس از آن که کلیه مخامصه مابین دول متحده (روس و انگلیس)با دولت آلمان و شرکای آن به موجب یک یا چند قرارداد متارکه جنگ متوقف شد، دول متحده در مدتی که بیش از شش ماه نباشد قوای خود را از خاک ایران بیرون خواهند برد و اگر پیمان صلح مابین آنها بسته شد ولو این که قبل از شش ماه بعد از متارکه باشد بلافاصله قوای خود را بیرون خواهند برد. مقصود از شرکای دولت آلمان، هر دولت دیگری است که اکنون یا در آینده با یکی از دول متحده بنای مخامصه گذاشته یا بگذارد.در این اعلامیه که در 9/9/22 منتشر شد از طرف آمریکا، انگلیس و شوروی اذعان شده بود که آنان با دولت ایران بر تمامیت ارضی و حفظ استقلال و حاکمیت اتفاق نظر دارند.
فرقه دموکرات کردستان (کومله) در دیدار با باقراوف در باکو بدست شوروی تشکیل شد اوایل آبان 24 در مهاباد نخستین کنگره خود را برگزار کرد. مرام کومله با فرقه یکی بود و جالب اینکه قاضی محمد ادعا میکرد چهار سال است خود مختاری در اینجا (مهاباد؟) اجرا می شود در پاسخ به این سئوال که اگر خواهان خود مختاری کردستان هستید چرا به مجلس شورای آذربایجان نماینده میفرستید میگوید:«در این مبارزه وحدت بین این دو فرقه موجود است، اعزام نماینده به مجلس ملی آذربایجان هم فقط برای این است که همکاری بیشتری کرده باشیم . . . »!!!
اما چنین به نظر می رسد که پیشه وری ضمن اینکه کردها را در برابر دولت مرکزی با خود متحد کرده زیرکانه از تصرف خاک آذربایجان توسط افراد ممانعت بعمل آورده است!
تحکیم سازمانهای فرقه در شهر ها و دهات و تربیت کادر های حزبی و دولتی و توجیح آذربایجانیها و تشکیل قشون قزلباشها با آگهی استخدام مورخه 27/9/24 از فعالیتهایی بود که فرقه پس از استقرار حکومت ملی بدان پرداخت.
تهران شکایت از فرقه دموکرات و شوروی را به شورای امنیت سازمان ملل برد، ولی شوروی اعلام کرد که اولا حوادث آذربایجان ارتباطی به حضور شوروی ندارد و ثانیا بنابر احتمال اعمال خرابکارانه علیه جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی خواستار مذاکره مستقیم بین دو دولت میباشد. بالاخره اواخر بهمن 24 حکیمی استعفا داد و 5 روز بعد قوام به نخست وزیری رسید. وی بلافاصله تلگرافهایی مبنی بر اینکه سیاست خارجی او براساس موازنه و مودت و احترام متقابل مبتنی است به روسای دول متفق مخابره نمود. همزمان پیشه وری بعلت اینکه ژاندارمری تابع اراده دیکتاتور و وزارت جنگ بود آنرا منحل اعلام کرده فدائیان در شهربانی مشغول خدمت شدند. در 18/11/24 اقدام به تشکیل قشون خلق آذربایجان نمود و 19 بهمن با ترغیب به حفظ آزادی بدست آمده مشمولین را به خدمت نظام وظیفه احضار کرد. قشون خلق غیر سلاح هایی که پس از تسلیم لشگر 3 تبریز و 4 اورمیه و تیپ های اردبیل و خوی بدست حکومت ملی افتاد و اکثرا سلاح سبک بود تا پایان حکومت خود سلاح سنگین نظیر توپ دورزن، زره پوش، تانک و هواپیما در اختیار نگرفت.
حکیمی قبل از سقوط با وارد آوردن فشار اقتصادی، موجودی شعب بانک ملی در آذربایجان را به تهران منتقل کرد و بیش از 150میلیون ریال مطابات بازرگانان، شرکتها و اشخاص در تمام آذربایجان را معوق گذاشته چک های صادره از طرف آنان را پرداخت نکرده، حکومت ملی را در برابر مطالبات مردم قرار داد. همچنین وجوه دولتی را که از محل فروش کالاهای انحصاری تامین میشد غیر قابل وصول اعلام داشت تا پرداخت حقوق به کارمندان دولت ممکن نگردد. همچنین دستور داد که از صدور سیگار، قند و چای به آذربایجان ممانعت شود.
حکومت ملی نیز البته اعلام داشت در صورتی که پول تجار پرداخت نگردد مطالبات آنها از محل سهمیه مالیاتی که در برابر تهران تعهد کرده خواهد پرداخت نیز اگر لازم باشد اقدام به چاپ پول خواهد کرد.
حکومت ملی ضمن پایین آوردن هزینه زندگی و انجام اصلاحات شهری و تامین امنیت عمومی، مبارزه بی امانی را با محتکران، رشوه بگیران، دزدان و متجاوزین به امنیت و حیثیت عمومی پیش میبرد که حاصل آن فراوانی مایحتاج عمومی و امنیت بیسابقه ای در سراسر آذربایجان بود. در اجرای این سیاست روز 8/10/24 دادگاه صحرایی به ریاست عباسعلی پنبه ای چهار نفر ذیل را محکوم به اعدام نمود :
1- رحیم دباغی به جرم ورود به عنف به منزل خانواده ای بی سرپرست و تجاوز به دختر چهار ده ساله آن خانواده.
2- اصلان فرید به جرم فراری دادن یک دختر 16 ساله و تجاوز به وی.
3- کاظم خوش باور معروف به (قارنی ییرتیق کاظیم)،
4- عزیز یوسف اوغلو.
هر دو نفر به جرم دزدی و با داشتن سوابق ممتد دزدی و شرارت در شهربانی تبریز.
حکم دادگاه بلافاصله به موقع اجرا درآمد و این اقدام حکومت ملی با حسن استقبال مردم روبرو گردید.چنان که هنگام اعدام متجاوزین به ناموس مردم که لوحه جرم خود را به گردن داشتند، در میدان عالی قاپوی تبریز فریادهای " زنده باد عدالت" به آسمان می رفت.
اگرچه روزنامه های تهران جرم اعدامی ها را گفتن زنده باد ایران اعلام کرده بود لکن اعدامیها در تبریز افرادی شناخته شده بودند و علت اعدام واضح بود.
از اقدامات انجام یافته میتوان به دستور شروع انتخابات انجمن های ولایتی از طرف مجلس ملی آذربایجان، انتشار تصمیم حکومت به تاسیس دانشگاه آذربایجان (دارالفنون) در تبریز در 19/10/24 متشکل از 3 دانشکده پزشکی،کشاورزی،پداگوژی (تعلیم و تربیت) و افتتاح آموزشگاههای عالی نظامی و پلیس در اسفند همان سال اشاره کرد.
از دیگر فعالیتهامیتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- رسمیت زبان ترکی در آذربایجان و تدریس زبان اقلیت ها در کنار آن.
2- تدوین قانون اساسی خاص آذربایجان.
3- انحلال تشکیلات پلیس و ژاندارمری و ارتش برخلاف نظر مجلس موسسان و تغییر اونیفور ارتش و تطابق با درجات نظامی همسایه شمالی.
هنگامی که بدنبال وقایع آذربایجان، حکیمی دستور برگزاری انتخابات انجمن های ایالتی را داد آزادیخواهان ایران دموکرات های آذربایجان را شایسته تقدیر دانستند. و بزرگترین یادگار تاریخی فرقه دموکرات آذربایجان تقسیم املاک خالصه در طول یک سال حکومت بود.
سال1324 مرحله اوج مبارزات و شورشهای دهقانی در آذربایجان بود آنان علاوه بر امتناع از پرداخت مالیات های ظالمانه جنسی و نقدی به اربابان حتی حاضر به دادن بهره مالکانه از محصول نیز نبودند لذا تا شهریور ماه در اکثر دهات خرمن ها هنوز بر روی زمین بود.
در 15/12/24 تقسیم اراضی که پیش بینی میشد در آن 1000.000 نفر صاحب زمین خواهند شد شروع شد در 7/12/24 تقسیم اراضی در قوشاچای(میاندوآب)، خوی، اهر و اطراف تبریز توسط وزارت کشاورزی آغاز شد و قرار بود تا پایان ماه جاری (اسفند 24) خاتمه یابد و این اقدام بی سابقه در شرق دهقانان اسیر را به انسانهای آزاده تبدیل می کرد.
در تاریخ 25/1/25 اولین کنگره دهقانی با شرکت600 نماینده در تبریز برای برقراری روابط عادلانه بین مالک و رعیت و بالا بردن سطح محصولات کشاورزی بر پا شد. آئین نامه ای که در 22/1/25 در مجلس تصویب شده بود، نتایج رضایت بخشی داشت ویلیام داگلاس، قاضی آمریکایی در کتاب «سرزمین عجیب با مردانی مهربان» در مورد اصلاحات در آذربایجان به افزایش امنیت، برچیده شدن بساط رشوه و احتکار، ارزانتر شدن 40% کالاهای عمومی، افتتاح مدارس در دهات، تاسیس دانشگاه آذربایجان با دو دانشکده طب و ادبیات؛ موریس هیندروی آمریکایی نیز میگوید:«در عرض این یکسان بیش از کلیه کوچه هایی که در سالهای قبل احداث شده بود جاده سازی شده است چهار میل مسافت بین شهر و استاسیون راه آهن آسفالت و گدایان از کوچه ها رانده شده بودند و زنهای بدکاره را از شهر اخراج کرده بودند . . . دردانشگاه تبریز . . . طب وعلم معلمی و فلاحت تدریس می شد . . . دستگاه رادیو و فرستنده نصب و شهربانی منظمی ترتیب داده شده بود و زنها شبها بدون رعب و وحشت و ترس آزاد در کوچه ها عبور می کردند. »
به هر تقدیر احمد قوام از6 بهمن 1324 با وجود مخالفت آزادیخواهان ایران، انگلیس، شوروی، حزب توده و فرقه دموکرات با استفاده از سیاست های زیرکانه و موافقت آمریکا به نخست وزیری رسید:
1.تیرگی روابط سیاسی ایران و شوروی بر سر موضوع نفت شمال 2.خروج ارتش شوروی از ایران مشروط بر اینکه دولتی علیه شوروی در ایران نباشد.3.دفاع حزب توده از نظرفوق4.وجود حکومت ملی آذربایجان و نزدیکتر شدن آن به استقلال با هر قدم.5.سیاست قیمانه انگلیس در پیشنهاد کمیسیون سه گانه برای ادامه تسلط بر مناطق نفتی جنوب و احتمال تقسیم ایران به مناطق نفوذقوام با توجه به تمامی شرایط، سیاست سازش با شوروی در صدر قرار داد. وی با رفع تضییقات وارده به کلوب های حزبی کارگر و مطبوعات، انفصال و توقیف برخی عوامل سرشناس ارتجاع از جمله سرلشگر ارفع و . . . اعلام جانبداری از سیاست موازنه با همسایگان (که مورد عنایت شوروی قرار گرفت) چنان رفتار کرد که شوروی تصور میکرد بدون درگیری ها در معادلات سیاسی کسب امتیاز خواهد کرد و آزادی خواهان گمان بردند روابط ایران و شوروی را اصلاح و ایران را از تجزیه رهانده و از سرکوب آزادیخواهان دموکراتیک ممانعت بعمل خواهد آورد.
در این میان آذربایجان که با بی اعتنایی با وی بر خورد میکرد پس از اینکه در شانزده فروردین 25 با امضای قرارداد شوروی با دولت قوام، پشت خود را خالی دید، مجبور به سازش با قوام شد.
با وجود تخلیه نیرو های انگلیس و آمریکا، شوروی نیز اگرچه شمال شرق را تخلیه کرد لکن به استناد قرار داد 6 فوریه 1921 از ادامه تخلیه امتناع ورزیده و به تبلیغات روانی در جامعه می پرداخت لکن ادامه اشتغال نظامی حقانیت مبارزین راه آزادی در آذربایجان را خدشه دار کرده و موجب دریغ حمایت مردم ایران و افکار عمومی جهانیان شده، سبب افزایش فشار خارجی بر شوروی و درخواست دلیلی بر عدم تخلیه میشد.
در نهایت آمریکا به همراهی انگلیس، شوروی را تهدید به ورود به جنوب ایران در صورت عدم تخلیه شمال نمود. قوام که در نظر داشت موضوع را در شورای امنیت مطرح کند با تهدید شوروی مواجه شد ولی آمریکا نیز از قوام می خواست به طرح موضوع بپردازد در غیر اینصورت تهدید کرده بود راسا اقدام به این کار خواهد کرد و در آن صورت ایران نباید چشم امید به کمک آمریکا می داشت.
اگرچه در 5/1/25 شوروی اعلام کرد که تخلیه را از دیروز آغاز نموده است و تا5یا6 هفته به پایان خواه رساند ولی آمریکا و انگلیس با استفاده از فرصت جهت تحت فشار قرار دادن شوروی به طرح موضوع در شورای امنیت می پردازد. با توجه به اینکه نماینده شوروی از 29/12/24 در تهران بود شوروی با عنوان اینکه در حال مذاکره با ایران هستیم از حضور در جلسه خودداری می کند و مذاکرات ایران و شوروی منجر به توافق نامه 16 فروردین می گردد که در آن نیروها از 4 فروردین در 15 ماه از ایران خارج شده و شرکت مشترک نفت ایران – شوروی تشکیل می شود و آذربایجان مسئله داخلی ایران تلقی می شود و قوام اعلام می کند در صورت عدم قبول مواضع ایران در قبال آذربایجان از طرف شوروی موضوع نفت شمال منتفی است؛ لذا با واگذاری نفت شمال در محدوده شرق خط واصل بین نقطه مرزی سه گانه ایران – شوروی – ترکیه تا قوشاچای به مدت 50 سال مشروط به تصویب مجلس 15ام شرایط قوام برای اعمال در آذربایجان پذیرفته می شود.
بالاخره با وجود مخالفت آمریکا و انگلیس، قوام شکایت خود را از شورای امنیت باز پس می گیرد اما همچنان نگران از این بود که با وجود تخلیه شوروی، اسلحه در دست آذربایجانی ها باقی بماند. در سوم اردیبهشت البته آمریکا و انگلیس بار دیگر شکایت از شوروی را در دستور کار قرار دادند.
در این حین، نیروهای آذربایجان نیز، پس از فتح بندر انزلی به آستارا باز گردانده شدند و با اینکه توانایی فتح قزوین،
http://www.gunaskam.com/az1/index.php?option=com_content&task=view&id=319&Itemid=1
تاریخ نگاری فرقه دموکرات آذربایجان
علی امیرخانی
در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود.
مقدمه: اوضاع سیاسی ایران قبل از نهضت دمکرات آذربایجان
با به پایان رسیدن جنگ جهانی دوم بر علیه فاشیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت خونی یا آبا و اجدادی)، اگر چه رضاخان از نظام سیاسی ایران حذف گردید لکن سیستم مبتنی بر شوینیزم(نژادپرستی بر مبنای اصالت محل تولد) او، برای برقراری ثبات در ایران، ماندگار شد.
سردرگمی ملت آنروز ایران را پیشه وری در 5/5/1323 پیش بینی کرده بود : « جنگ خونین جهانی به آخر می رسد؛ کشور ما نیز با خاتمه آن بر سر دو راهی بزرگی قرار خواهد گرفت. ملت ایران یکی از این دو راه را ناچار است انتخاب کند. حد وسط امکان پذیر نیست . . . یکی تجدید و احیای دیکتاتوری، ظلم و جور، تعدی و قتل و جنایت و ادبار، دیگری آزادی، تکامل و ترقی و عدل و داد را در پیش دارد . . . اگر ارتجاع غلبه کرد و ما را به راه اولی بکشاند نتیجه جز اضمحلال ملت و محو استقلال مملکت نخواهد بود. اگر راه دوم را توانستیم پیش بگیریم حتما به ساحل نجات خواهیم رسید.» و جنگ جهانی دوم در 18 اردیبهشت 1324 پایان یافت.
به نوشته روزنامه شفق، در ماه مارس 1945 عمال کمال سیدضیا، با حمله به مرکز حزب توده و اتحادیه کارگری اصفهان، اقدام بر علیه دموکراسی را آغاز کردند. در آوریل همان سال حزب توده تشکیل دولتی کمونیستی ائتلافی را به حکیمی پیشنهاد می دهد که قبل از قدرت یافتن، حکیمی برکنار می شود و صدر الاشراف به روی کار می آید. حزب ایران روی کار آمدن وی که از مصادیق ظلم در دوره رضاخان را بود علنی شدن فساد دانسته و حزب توده هم با دعوت به اعتراض جدی و حتی خونین، آزادی را در خطر نابودی اعلام می کند. لذا احزاب تصمیم به اتحاد میگیرند. اما انگلیس که بیکار ننشسته، با مسلح کردن بختیاری ها بر ضد دموکراسی از آنها استفاده می کند.
انگلیس با فشار بر شاه سعی در انحلال مجلس داشت و شاه با ادعای اینکه برای ایجاد دموکراسی 40 سال زمان نیاز است چشم امیدش به امریکا بود تا پارلمان را منحل نماید، ولی از آنجائیکه مجلس در برابر کشورهای خارجی موضع گیری مینمود آمریکا از بقای مجلس ابراز مسرت می کرد و شوروی آنرا احیای دوباره فاشیزم میدانست.
مطرح شدن امتیاز نفت شمال تفرقه بین احزاب را تقویت کرد و حزب توده که به تحریک شوروی و دول متفق به رودرروئی با نظام برخاسته بود در راه در پیش گرفته تنها ماند.
حزب توده اگرچه هیچ نیروی بالفعلی برای ایجاد حرکت در جامعه نداشت، در شرایطی که بوی انقلاب می آمد اعلام نموده بود که جواب حرف با حرف و مشت با مشت خواهد بود. توده به تحریک شوروی اعلام میکرد که تخلیه ارتش های انگلیس، آمریکا و شوروی از ایران مشروط به تصفیه مسئولین خود فرورفته نظام وابسته به انگلیس است و با فراموش کردن قدرت ملت، سعی داشت به دست دول خارجی به ایجاد دموکراسی در ایران اقدام نماید اما مخالفت شوروی با خروج ارتش های بیگانه را خیانت او به ایران می دانستند.
نهضت دموکرات آذربایجان
نظر به اینکه آذربایجان سنگر مشروطه بود زمانیکه این انقلاب به دست عمال استبداد افتاد تضییقات فراوانی متوجه آنجا شد. سخن عبداله مستوفی استاندار آذربایجان، خود گویای بسیاری از آنهاست : «آذربایجانی ها یونجه خورده مشروطه گرفته اند، حالا هم کاه می خورند و ایران را آباد می سازند» وی در سال 1319 غله آذربایجان را از قرار کیلویی 400 – 350 ريال به زور خریده و به مرکز ارسال کرد و با وقوع قحطی غله گندیده املاک اختصاصی رضاخان در گرگان را از قرار کیلویی 600 ريال به تبریز آورد! جمله مشهور وی در میان جمعیت، فشارهای روانی مضاعف بسیاری را آشکار میکند، وقتی که فرمانده ارتش معترض از کیفیت پایین غله بود تا حدی که اسب های ارتش هم نمی خوردند، مستوفی گفت «حالا که اسب های ارتش نمی خورند می دهم خرهای تبریز بخورند»! احداث جاده تفریحی آمل- آبعلی با بودجه بلاعوض دولت و اعطای وام به تبریز جهت احداث سدی در مقابل سیل از دیگر اقدامات برآمده از تبعیض دولت بود که شهرداری تبریز سالها مجبور شد از محل مالیات شهر به بازپرداخت آن اقدام کند؛ یعنی سد تبریز را خود تبریزی ها بسازند و شهرداری بودجه کافی برای تعمیر و نظافت شهر نداشته باشد.
عزل شهردار تبریز که به کیفیت نان اعتراض کرده بود توسط مستوفی و تضعیف ایالت آذربایجان با تقسیم آن به چند استان رفتار های غیر انسانی محسنی رئیس فرهنگ آذربایجان از قبیل «هر کسی ترکی حرف می زند، افسار الاغ به سر او بزنید و او را به آخور ببندید . . .» و ذوقی رئیس فرهنگ پس از وی، که صندوق جریمه ترکی را ابداع و در دبستانها گذاشت تا هر طفل دبستانی آذربایجان جسارت ورزیده ترکی صحبت کند جریمه شود، حقایق تلخی بودند که همه دست در دست هم فشارهای شدید روحی، روانی، اقتصادی، اجتماعی و . . . را بر ملت ترک آذربایجان وارد می ساختند.
پس از سقوط رضاخان، آزادی خواهان تبریز اقدام به تشکیل «جمعیت آذربایجان» نموده و در تاریخ 30/7/1320 روزنامه آذربایجان را به مدیریت علی شبستری و سردبیری اسماعیل شمس منتشر ساختند. این روزنامه که در کوتاه مدت به زبان آذربایجان تبدیل شد، در دو زبان ترکی و فارسی منتشر می شد و دستگاه دولتی که قادر نبود حتی آنرا توقیف نماید این جمعیت را به تفرقه افکنی متهم نمود و از توزیع آن در تهران و سایر شهرهای ایران جلوگیری نمود.
همچنین با سقوط دیکتاتور، برای اولین بار جمعیت آکتورال آذربایجان(کانون هنر پیشگان) را تشکیل داد که به اجرای تئاتر به زبان ترکی می پرداخت و با استقبال تبریزیان رو به رو شده بود لیکن پس از 6 ماه فعالیت، دولت، بدست فهیمی (استاندار) جمعیت آذربایجان را متلاشی و اورگان آنرا تعطیل کرد.
در فروردین 1321 کمیته ایالتی حزب توده در تبریز شروع به فعالیت نمود. البته گفتنی است که با ورود متفقین، جنبش های خودبخودی در میان دهقانان آذربایجان در برابر بدعت های ظالمانه نظیر گرفتن جوجه، روغن، بهره علف و . . . از دهقانان ایجاد شده بود اما فعالیت حزب توده این فعالیت ها را به سمت هدفی معین هدایت نمود. دولت هم برای مقابله با قدرت یافتن حزب توده اقدام به تشکیل اتحادیه ها و جمعیتهای قلابی متعدد و ضرب، جرح، غارت و ارعاب نام نویسان در حزب توده پرداخت و آنرا حزبی بر ضد اسلام معرفی نمود.
در آذربایجان، نسبت به سایر نقاط ایران، دهقانان به صورت فعال به جنبش های آزادی خواهانه اقدام میکردند. در فروردین 24 پس از یورش دولت به اصفهان، مردم تبریز با اعلام اینکه فردا هم نوبت ماست فعالیت های دموکراسی خواهی خود را آغاز کردند در مرداد همان سال هم در جریان افتتاح شعبه حزب توده در لیقوان که با دخالت دولت منجر به کشته شدن 7 نفرگردید حزب توده تبریز طی تلگرافی به تهران خواستار برقراری آزادی می گردد لکن صدرالاشراف اعلام میکند چنین تلگرافهایی اهمیت ندارند که در نهایت حزب توده اواخر مرداد با فراخوانی اعضای خود، از 33 شهر آذربایجان تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را خواستار شد.
فرقه دموکرات آذربایجان
فعالیتهای حزب توده بصورت پارلمانتاریستی بود و لذا بر پا نمودن انقلابی در ایران توسط این حزب ناممکن مینمود در نتیجه فرقه دموکرات آذربایجان، در دیداری که بین سیدجعفر پیشه وری و میرجعفر باقروف- رئیس جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی- با حمایت های مادی و معنوی آن کشور و بدون اطلاع حزب توده در 12 شهریور 24 اعلام وجود کرد.
پیشه وری پس از مذاکره با علی شبستری، به تبریز آمده، تصمیم به تاسیس فرقه دموکرات اتخاذ می کند. اما از آنجائیکه مسئول وقت حزب توده شاخه تبریز، علی امیرخیزی، با این اقدام مخالف بود، «صادق پادگان» که مورد تائید فرقه نیز بود، بجای وی منصوب شد. این انتصاب موافقت داخلی اعضای حزب توده تبریز با پادگان با تاسیس فرقه و یا دستور شوروی برای الحاق به فرقه را آشکار میساخت. در آن زمان به غیر از حزب توده و جبهه آزادی حزب دیگری در آذربایجان نبود و چون فعالیت دو حزب آزادیخواه در آذربایجان غیرممکن می نمود، جبهه آزادی که توسط پیشه وری و شبستری تاسیس شده بود، مسلما موافق بود و تنها انحلال حزب توده شاخه تبریز و الحاق به فرقه ضروری بود. بدین منظور پیشه وری و شبستری در دیداری با پادگان نظر او را نیز جلب نمودند. وی بدون اطلاع حزب مرکزی توده ایران اقدام به این توافق نمود.
اگرچه در آن دوران آزادیخواهان واقعی جهت تکمیل هیئت موسس فرقه بندرت پیدا می شد و احزاب فقط در حد شعار در جامعه حضور داشتند و نیز به علت نارضایتی متعصبین فارس، آذربایجانیها به اظهار خصوصیات ملی نمی پرداختند، لکن پیشه وری با جدیت تمام بیانیه 12 شهریور را که به فارسی و ترکی نوشته شده بود بالاخره پس از جمع آوری 48 امضا منتشر نمود.
پیشه وری که بود؟
سید جعفر جوادزاده (پیشه وری) در سال1272ش در خلخال متولد شد. 12 سال بعد به قفقاز مهاجرت نموده، به عنوان مستخدم یک مدرسه شروع بکار نمود، سپس در همان مدرسه به تدریس پرداخت. در جریان انقلاب اکتبر آغاز به فعالیت سیاسی نموده و در آزادی ملل روسیه عملا دخالت داشت. وی در نهضت جنگل هم مدتی به فعالیت پرداخته سپس در تهران با تشکیل شورای مرکزی اتحادیه کارگری روزنامه «حقیقت» را منتشر کرده است. در دوره چهاردهم به نمایندگی مجلس انتخاب شد لکن اعتبارنامه وی در مجلس رد شد.
در زمانی که هیچ زندانی سیاسی در ایران وجود نداشت در 1309 به عنوان زندانی سیاسی محبوس گردید. 8سال بعد 53 نفر- که بعدها اقدام به تشکیل حزب توده نمودند- به زندان آورده شدند؛ آنها اگرچه دارای تحصیلات بودند لکن تجربه اجرائی نداشتند لذا تجارب خود را در اختیار آنها گذاشت. گفته می شود اساسنامه حزب توده نیز توسط وی نوشته شده است. در سال 1319 به کاشان تبعید می شود و در نهایت 20روز پس از سقوط رضاخان و تحمل 11 سال حبس آزاد شد و اقدام به انتشار نشریه آژیر کرد. وی لنینیستی معتقد و شدیدا کمونیست و در روسیه جزو اقلیت مونشویک ها بود. وی در فرقه دموکرات آذربایجان، شخصیتی سکولار داشت.
اهداف فرقه دموکرات به هنگام تاسیس شامل موارد زیر بود :
فعالیت فرهنگی، بهداشتی، اقتصادی توسط انجمن های سیاسی و بازرسی توسط آنها؛ اعطای مختاریت مدنی و آزادی داخلی به آذربایجانیان توام با حفظ استقلال ایران، تدریس زبان ترکی تا سوم دبستان و فارسی به عنوان دولتی تواما پس از مقطع، تاسیس دانشگاه، توسعه صنایع و کارخانه ها و تجارت، آبادسازی شهرها و آبرسانی به آنها خصوصا تبریز، رسیدگی به دهقانان و جلوگیری از مالیات های غیر قانونی، مبارزه با بیکاری، ایراد قانونهایی در مورد آذربایجانیهای خارج از آذربایجان، درخواست و اقدام برای افزایش کرسی های آذربایجان از 20 کرسی برای 4میلیون نفر به یک سوم کرسی های مجلس، مصرف بیش از نصف مالیات های اخذ شده در خود آذربایجان.
پس از انتشار این بیانیه روزنامه آذربایجان به عنوان اورگان فرقه دموکرات آذربایجان بار دیگر به مدیر مسئولی شبستری و برای دومین دوره منتشر گردید. در 22 شهریور شورای مرکزی فرقه به 11 نفر افزایش یافت که پیشه وری به ریاست، و شبستری به معاونت انتخاب شدند. محمد بی ریا نیز که در راس اتحادیه های کارگری بود، اعلام کرد که آنان نیز رهبری فرقه را می پذیرند و صادق پادگان و زین العابدین قیامی هم از سوی حزب توده، تصمیم الحاق به فرقه را اعلام نمودند.
همچنین زمان نخستین کنگره فرقه دموکرات روز 10/7/24 تعیین گردید. در 29/6/24، در کنفرانسی با حضور 1500 نفر از اقشار مردم قطعنامه ای جهت مخابره به انجمن وزرای خارجه دول متفق در لندن به تصویب رسید و در آن به حق تعیین سرنوشت، خود مختاری آذربایجان و احیای دموکراسی در ایران اشاره شده بود. با اعلام و اجرای رسمی الحاق حزب توده توسط محمد بقراطی(بدون تصویب کمیته مرکزی) 60000 نفر عضو بالقوه حزب توده، به فرقه دموکرات پیوستند نیز قرار بر آن شد که تا 10/8/24 کنفرانس های حزبی شهرها و ولایات تشکیل و کمیته های رسمی فرقه انتخاب شوند. در این کنگره مرامنامه فرقه به تصویب رسید و سازمان فرقه رسمیت یافت و کمیته مرکزی آن را انتخاب نمود.
مرامنامه همان بیانیه 12 شهریور بود که موارد زیر به آن اضافه شد:
- آزادی فردی، کلامی، وجدان، مطبوعات و اجتماعات.
- حقِّ انتخاب کردن برای مردان و زنانی که به 20 سالگی رسیده اند و حقِّ انتخاب شدن برای مردها و زنان بین 80-27 ساله
- تعیین 8 ساعت کار روزانه برای کارگران و استفاده از مزایای بیمه
- اعطای حق مجازات خائنین و افشا کنندگان اسرار فرقه و جاسوسان تا حد حتی اعدام (افزودن این اصل در حد و اختیارات حزبی نبوده و به عبارتی شاید بتوان گفت که فرقه اطمینان داشت که بزودی حکومت را بدست می گیرد.)
بدین ترتیب فرقه نه بعنوان حزب بلکه به عنوان جبهه ای از تمام مردم شکل گرفت که در آن فئودال در کنار دهقان، کارگر در کنار کارفرما، و . . . جای گرفتند در آنزمان پشه وری بزرگترین وظیفه فرقه را مبارزه برای احیای انجمن های ایالتی و ولایتی و اخذ امت یازات داخلی و فرهنگی عنوان کرد.
و به گفته پادگان، معاون صدر فرقه، فرقه دموکرات باپرهیز از اشتباهات 40ساله نهضت آزادی، آذربایجان را در مرکز آمال قرارداده و به سوی هدف اصلی آذربایجانی، یعنی آذربایجان حرکت کرد.
پیشه وری آزادی خواهان ایران را که انتظار داشتند باز هم آذربایجان همانند مشروطه و همانند تمام طول تاریخ خود را فدای ایران کند متهم به سستی می کرد و فقط سخن از کمک به آنها را به میان می آورد. به همین دلیل و به دلیل بعضی موضع گیری ها و سخنان پیشه وری نظیر:« . . . مردم ما خلقی بزرگ و قهرمان است این خلق به هیچ وجه شباهتی به مردم تهران و اصفهان و سایر نقاط ایران ندارد . . . او فارس نیست و از فارسها فرق دارد.»بحث تجزیه طلبی فرقه نقل محافل ارتجاعی گردید؛ اگرچه پس از تشکیل فرقه دموکرات پیشه وری هنگام سخنرانی در سالن شیر و خورشید تبریز، نقشه ایران را در هوا کشید و گفت:« من آشکارا می گویم که تمام حرف ها و خواسته های ما خارج از این نقشه نیست و در داخل سر حدات ایران است . . . » و نمایندگان نخستین کنگره فرقه دموکرات اعلام نمودند برای آزادی ایران و آذربایجان ابتدا از نجات و آزادی خانه خود آغاز می کند تا بتواند به تمام ایران سرایت دهند. لکن پیشه وری از همان روزهای اول می نوشت اگر تهران راه ارتجاعِ الهام گرفته از لندن را در پیش گیرد آذربایجان یک گام جلوتر نهاده و از آنجا قطع رابطه خواهد کرد.
از اولین اقدامات مثبت آزادی خواهانه ای که فرقه نسبت به آذربایجان انجام داد اعتراض به انتصاب سید مهدی فرخ(معتصم السلطنه) استعمارگر معروف زمان رضاخان بود. فرقه اعتراض خود را به اطلاع کنسول دول های خارجی در تبریز رسانده و هشدار داد که احتمال خونریزی وجود دارد. در نتیجه این اعتراضات و اوضاع قابل انفجار آذربایجان وی از آمدن به آذربایجان منصرف شد.
در 29/7/24 پیشه وری در اعتراض به اقدام اکثریت نمایندگان مجلس مبنی بر تاخیر انتخابات تا خروج نیروهای بیگانه اعلام کرد مشروطیت تعطیل بردارنیست و فرمان انتخابات را خود مردم صادر خواهند کرد.(همانگونه که ابتدا ذکرگردید با فرض اینکه پیشه وری بدون جلب نظر شوروی اقدام به این کار نموده باشد، تعویض نیروهای دولتی وابسته به انگلیس و انتخاب نمایندگان حتی بیطرف، در عین اینکه منافع آذربایجان را نیز پوشش می داد به نفع شوروی نیز بود.) با پیشرفت فعالیت فرقه دموکرات در شهرها و دهات، فجایع ژاندارم ها و اربابان نیز شدیدتر می شد و شکایات فرقه به نفع دهقانان نیز عملا بی نتیجه می ماند. پیشه وری هشدار میداد محشری که هم اکنون ژاندارم ها در دهات آذربایجان برپا کرده اند کافی برای اثبات این امر است که به محض اینکه ارتش سرخ پای خود را آنسوی مرزها گذاشت ایالات شمالی را نیز به زور اسلحه دچار همین وضع و حال خواهند کرد.
سید ضیا هم عوامل خود را با پول و تجهیزات کافی جهت ایجاد تفرقه بین اعضای فرقه و تولید رعب و وحشت بین مردم خصوصا بازاریان و در صورت امکان کشاندن آنها به تهران می فرستاد. در اوضاع و در 7/8/24 به علت مخالفت محمدرضا پهلوی با قوام، حکیمی به نخست وزیری رسید.
در 17/8/24 با اعلام تمایل بکسب قدرت سیاسی، بسوی انتخاب نمایندگان آزادی خواه و دموکرات در مجلس 15ام و انجمن ها متوجه شده، به تحکیم سازمانهای پایین فرقه یعنی کمیته های حوزه و حومه و تبلیغ انتخابات و حاضر کردن مردم برای گام دوم مبارزه پرداخت. فرقه همچنین جنایات دولت از قبیل بریدن لب و زبان، پاره کردن شکم، داغ گذاشتن، شلاق زدن، تجاوز به ناموس، غارت و آتش زدن خرمن و به گلوله بستن ها را به نمایندگان سیاسی دول خارجی در تبریز و مقامات صلاحیت دار دولت ایران ارسال می کرد.
فرقه در میان مردم جای خود را یافته بود و مشروطیت در حال تکرار بود انتخابات در زیر برف و بارن در میتینگ ها با حضور فعال آذربایجانی ها شور و حال خاصی یافته بود و نه فقط آذربایجان بلکه برای تمام ایران خواستار دموکراسی بود هنگامی که فرقه در برابر ژاندارمری به دهقانان دستور دفاع داد در دهات و قصبات بلافاصله پاسگاههای ژاندارمری خلع سلاح گردید خصوصا شهر میانه که در روز 26/8/24 سقوط کرد. در سراب و مراغه نیز خلع سلاح کردن و مسلح شدن ادامه یافت در خمسه نیز ایلاتی که بدست شاه مسلح شده بودند در تصرف شهرها و قصبات به نفع فرقه وارد میدان شدند.
سازمان فدائیان آذربایجان هم تا حدودی از کمک تسلیحاتی شوروی برخوردار بود؛ اما واضح آنست که سلاح نمی تواند ایجاد انقلاب کند و توده مردم همانند هر انقلابی به حقانیت کار خود ایمان داشتند.
هنگامی که حکیمی اواخر آبان تصمیم گرفت برای سرکوبی قیام کنندگان نیروی نظامی به آذربایجان اعزام کند، نیروهای مزبور در 6 کیلو متری قزوین در شریف آباد (که از آنجا منطقه متصرفه شوروی آغاز می شد) توسط نیروهای شوروی متوقف گردید.
سفیر ایران در واشنگتن موضوع را به اطلاع انگلیس و آمریکا رساند ولی آنها با وجود موافقت با اعزام نیرو عملی انجام ندادند.
در دوم آذر 24 تصمیم بر آن شد که بجای انجمن های ایالتی مجلس ملی تشکیل شود.
کنگره خلق آذربایجان که به مجلس موسسان تغییر نام یافت با افزودن مواد جدیدی به اعلامیه خود نظیر حق رای برای مردان وزنان و انتخاب 39 نفر به نام هیئت ملی با اختیارات وسیع (که نمایندگان کردستان نیز جزو آنها بود) مراتب را به اطلاع محمدرضا پهلوی، مجلس شورای ملی، مقامات صلاحیت دار کشوری و شورای نمایندگان سیاسی امریکا]انگلیس،شوروی و فرانسه رساندند.
دستور انتخابات در دوم آذر منتشر و اعلام شد که تبلیغات از دوم تا چهارم و انتخابات از 12-8 در سراسر آذربایجان برگزار خواهد شد. در 10 آذر سرتیپ درخشانی طبق دستور مرکز که کلیه نیروی نظامی تحت امر او بودند شهرداری را نیز تصرف کرد؛ اینک نیرویهای شوروی، لشکر 3 آذربایجان و نیروهای مسلح فدائیان، تبریز را تحت کنترل دارند.در همین روز انتخابات نیز به اتمام رسید. یازدهم آذر به دستور مستقیم سر لشکر ارفع و تاکید تلویحی درخشانی به دسته عزاداران حسینی حمله شد که یک نفر کشته و 11 نفر زخمی شد. مشابه این دستور به اورمیه هم داده شده بود. تا 14 آذر بساط ژاندارمری تقریبا از تمام نقاط آذربایجان و زنجان برچیده شده بود.
در 17 آذر نمایندگان شاه با هیئت حاکمه در تبریز وارد مذاکره می شوند ولی از آنجا که تهران بر جزئیات و تبریز بر کلیات اصرار می کردند تبریز اعلام کرد که باز هم حکومت مرکزی می خواهد با وعده و وعید به اغفال بپردازد و لذا توافقی حاصل نشد.
و بالاخره در 21 آذر 24 مجلس ملی آذربایجان افتتاح گردید و در جلسه قبل از ظهر خود پیشه وری را مامور تشکیل کابینه نمود که وی کابینه خود را بعد از ظهر همان روز به مجلس معرفی کرد.
22 آذر نمایندگان حکومت ملی با فرمانده لشکر آذربایجان وارد مذاکره شدند و پس از توافق کلیه پادگانهای تبریز اسلحه را به زمین گذاشته و پذیرفتند که طبق دستور عمل نمایند. سرتیپ درخشانی هم گفت:« . . . من از بعضی از روزنامه های چپ متشکرم که حتی آن روزها هم که من مقاومت می کردم به من بد نگفتند . . . ».
اما در اورمیه سرهنگ زنگنه از هیچ جنایتی ابائی نکرد و بالاخره عنوان کرد که «پاسگاههای ما مورد حمله مستقیم سواره نظام شوروی قرار گرفت، لذا مجبور به ترک مقاومت شدیم.» زنگنه در آنجا چنان جوی بپا کرده بود که اگر کسی حتی می گفت که به فرقه دموکرات تمایل دارم کشته می شد. وی خانواده خود را در کنسول ترکیه گذاشته بود و افسران را دعوت به پایداری می کرد اما زمانی که آنها از موضوع با خبر شدند دانستند که اگر خطری پیش آمد وی نیز به آنجا پناهده خواهد شد آنان نیز خود را به خطر نمی اندازند و زنگنه مجبور به قرار داد با فدائیان شده و تسلیم می شود. فدائیان خوی، مرند و ماکو نیز برای کمک به اورمیه رفته بودند. فدائیان برای ورود به شهر از کامیون های شوروی نیز استفاده نمودند و شهر به دست فدائیان سقوط کرد نه شوروی.
نائب کنسول آمریکا در تبریز اعلام می کند که سقوط اورمیه پایان مقاومت دولت بود؛ نظامیان محلی ایران به قوای دموکرات کمکی نکردند ولی اکراد آنها را یاری نموده اند.
پیشنهادات بسیاری به پیشه وری از طرف آزادیخواهان ایران می رسید لکن پیشه وری اعلام می کرد در هر نقطه از ایران حرکتی رخ بدهد از آنها حمایت خواهیم کرد.کنسول آمریکا و انگلیس در تبریز تاکید دارند که اگرچه در صورت قطع حمایت روسیه جنبش سقوط خواهد کرد لکن علاقه و همدردی عمیقی در آذربایجان نسبت به دموکراتها وجود دارد و از تهران عمیقا متنفرند.
قرار داد تخلیه ایران (9/11/20) کنفرانس مسکو:
برابر فصل پنجم پیمان اتحادی که بین دولت ایران و دولتهای انگلیس و شوروی در تاریخ نهم بهمن ماه سال 1320 (29 ژانویه 1942)منعقد شد، مقرر گردید" پس از آن که کلیه مخامصه مابین دول متحده (روس و انگلیس)با دولت آلمان و شرکای آن به موجب یک یا چند قرارداد متارکه جنگ متوقف شد، دول متحده در مدتی که بیش از شش ماه نباشد قوای خود را از خاک ایران بیرون خواهند برد و اگر پیمان صلح مابین آنها بسته شد ولو این که قبل از شش ماه بعد از متارکه باشد بلافاصله قوای خود را بیرون خواهند برد. مقصود از شرکای دولت آلمان، هر دولت دیگری است که اکنون یا در آینده با یکی از دول متحده بنای مخامصه گذاشته یا بگذارد.در این اعلامیه که در 9/9/22 منتشر شد از طرف آمریکا، انگلیس و شوروی اذعان شده بود که آنان با دولت ایران بر تمامیت ارضی و حفظ استقلال و حاکمیت اتفاق نظر دارند.
فرقه دموکرات کردستان (کومله) در دیدار با باقراوف در باکو بدست شوروی تشکیل شد اوایل آبان 24 در مهاباد نخستین کنگره خود را برگزار کرد. مرام کومله با فرقه یکی بود و جالب اینکه قاضی محمد ادعا میکرد چهار سال است خود مختاری در اینجا (مهاباد؟) اجرا می شود در پاسخ به این سئوال که اگر خواهان خود مختاری کردستان هستید چرا به مجلس شورای آذربایجان نماینده میفرستید میگوید:«در این مبارزه وحدت بین این دو فرقه موجود است، اعزام نماینده به مجلس ملی آذربایجان هم فقط برای این است که همکاری بیشتری کرده باشیم . . . »!!!
اما چنین به نظر می رسد که پیشه وری ضمن اینکه کردها را در برابر دولت مرکزی با خود متحد کرده زیرکانه از تصرف خاک آذربایجان توسط افراد ممانعت بعمل آورده است!
تحکیم سازمانهای فرقه در شهر ها و دهات و تربیت کادر های حزبی و دولتی و توجیح آذربایجانیها و تشکیل قشون قزلباشها با آگهی استخدام مورخه 27/9/24 از فعالیتهایی بود که فرقه پس از استقرار حکومت ملی بدان پرداخت.
تهران شکایت از فرقه دموکرات و شوروی را به شورای امنیت سازمان ملل برد، ولی شوروی اعلام کرد که اولا حوادث آذربایجان ارتباطی به حضور شوروی ندارد و ثانیا بنابر احتمال اعمال خرابکارانه علیه جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی خواستار مذاکره مستقیم بین دو دولت میباشد. بالاخره اواخر بهمن 24 حکیمی استعفا داد و 5 روز بعد قوام به نخست وزیری رسید. وی بلافاصله تلگرافهایی مبنی بر اینکه سیاست خارجی او براساس موازنه و مودت و احترام متقابل مبتنی است به روسای دول متفق مخابره نمود. همزمان پیشه وری بعلت اینکه ژاندارمری تابع اراده دیکتاتور و وزارت جنگ بود آنرا منحل اعلام کرده فدائیان در شهربانی مشغول خدمت شدند. در 18/11/24 اقدام به تشکیل قشون خلق آذربایجان نمود و 19 بهمن با ترغیب به حفظ آزادی بدست آمده مشمولین را به خدمت نظام وظیفه احضار کرد. قشون خلق غیر سلاح هایی که پس از تسلیم لشگر 3 تبریز و 4 اورمیه و تیپ های اردبیل و خوی بدست حکومت ملی افتاد و اکثرا سلاح سبک بود تا پایان حکومت خود سلاح سنگین نظیر توپ دورزن، زره پوش، تانک و هواپیما در اختیار نگرفت.
حکیمی قبل از سقوط با وارد آوردن فشار اقتصادی، موجودی شعب بانک ملی در آذربایجان را به تهران منتقل کرد و بیش از 150میلیون ریال مطابات بازرگانان، شرکتها و اشخاص در تمام آذربایجان را معوق گذاشته چک های صادره از طرف آنان را پرداخت نکرده، حکومت ملی را در برابر مطالبات مردم قرار داد. همچنین وجوه دولتی را که از محل فروش کالاهای انحصاری تامین میشد غیر قابل وصول اعلام داشت تا پرداخت حقوق به کارمندان دولت ممکن نگردد. همچنین دستور داد که از صدور سیگار، قند و چای به آذربایجان ممانعت شود.
حکومت ملی نیز البته اعلام داشت در صورتی که پول تجار پرداخت نگردد مطالبات آنها از محل سهمیه مالیاتی که در برابر تهران تعهد کرده خواهد پرداخت نیز اگر لازم باشد اقدام به چاپ پول خواهد کرد.
حکومت ملی ضمن پایین آوردن هزینه زندگی و انجام اصلاحات شهری و تامین امنیت عمومی، مبارزه بی امانی را با محتکران، رشوه بگیران، دزدان و متجاوزین به امنیت و حیثیت عمومی پیش میبرد که حاصل آن فراوانی مایحتاج عمومی و امنیت بیسابقه ای در سراسر آذربایجان بود. در اجرای این سیاست روز 8/10/24 دادگاه صحرایی به ریاست عباسعلی پنبه ای چهار نفر ذیل را محکوم به اعدام نمود :
1- رحیم دباغی به جرم ورود به عنف به منزل خانواده ای بی سرپرست و تجاوز به دختر چهار ده ساله آن خانواده.
2- اصلان فرید به جرم فراری دادن یک دختر 16 ساله و تجاوز به وی.
3- کاظم خوش باور معروف به (قارنی ییرتیق کاظیم)،
4- عزیز یوسف اوغلو.
هر دو نفر به جرم دزدی و با داشتن سوابق ممتد دزدی و شرارت در شهربانی تبریز.
حکم دادگاه بلافاصله به موقع اجرا درآمد و این اقدام حکومت ملی با حسن استقبال مردم روبرو گردید.چنان که هنگام اعدام متجاوزین به ناموس مردم که لوحه جرم خود را به گردن داشتند، در میدان عالی قاپوی تبریز فریادهای " زنده باد عدالت" به آسمان می رفت.
اگرچه روزنامه های تهران جرم اعدامی ها را گفتن زنده باد ایران اعلام کرده بود لکن اعدامیها در تبریز افرادی شناخته شده بودند و علت اعدام واضح بود.
از اقدامات انجام یافته میتوان به دستور شروع انتخابات انجمن های ولایتی از طرف مجلس ملی آذربایجان، انتشار تصمیم حکومت به تاسیس دانشگاه آذربایجان (دارالفنون) در تبریز در 19/10/24 متشکل از 3 دانشکده پزشکی،کشاورزی،پداگوژی (تعلیم و تربیت) و افتتاح آموزشگاههای عالی نظامی و پلیس در اسفند همان سال اشاره کرد.
از دیگر فعالیتهامیتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1- رسمیت زبان ترکی در آذربایجان و تدریس زبان اقلیت ها در کنار آن.
2- تدوین قانون اساسی خاص آذربایجان.
3- انحلال تشکیلات پلیس و ژاندارمری و ارتش برخلاف نظر مجلس موسسان و تغییر اونیفور ارتش و تطابق با درجات نظامی همسایه شمالی.
هنگامی که بدنبال وقایع آذربایجان، حکیمی دستور برگزاری انتخابات انجمن های ایالتی را داد آزادیخواهان ایران دموکرات های آذربایجان را شایسته تقدیر دانستند. و بزرگترین یادگار تاریخی فرقه دموکرات آذربایجان تقسیم املاک خالصه در طول یک سال حکومت بود.
سال1324 مرحله اوج مبارزات و شورشهای دهقانی در آذربایجان بود آنان علاوه بر امتناع از پرداخت مالیات های ظالمانه جنسی و نقدی به اربابان حتی حاضر به دادن بهره مالکانه از محصول نیز نبودند لذا تا شهریور ماه در اکثر دهات خرمن ها هنوز بر روی زمین بود.
در 15/12/24 تقسیم اراضی که پیش بینی میشد در آن 1000.000 نفر صاحب زمین خواهند شد شروع شد در 7/12/24 تقسیم اراضی در قوشاچای(میاندوآب)، خوی، اهر و اطراف تبریز توسط وزارت کشاورزی آغاز شد و قرار بود تا پایان ماه جاری (اسفند 24) خاتمه یابد و این اقدام بی سابقه در شرق دهقانان اسیر را به انسانهای آزاده تبدیل می کرد.
در تاریخ 25/1/25 اولین کنگره دهقانی با شرکت600 نماینده در تبریز برای برقراری روابط عادلانه بین مالک و رعیت و بالا بردن سطح محصولات کشاورزی بر پا شد. آئین نامه ای که در 22/1/25 در مجلس تصویب شده بود، نتایج رضایت بخشی داشت ویلیام داگلاس، قاضی آمریکایی در کتاب «سرزمین عجیب با مردانی مهربان» در مورد اصلاحات در آذربایجان به افزایش امنیت، برچیده شدن بساط رشوه و احتکار، ارزانتر شدن 40% کالاهای عمومی، افتتاح مدارس در دهات، تاسیس دانشگاه آذربایجان با دو دانشکده طب و ادبیات؛ موریس هیندروی آمریکایی نیز میگوید:«در عرض این یکسان بیش از کلیه کوچه هایی که در سالهای قبل احداث شده بود جاده سازی شده است چهار میل مسافت بین شهر و استاسیون راه آهن آسفالت و گدایان از کوچه ها رانده شده بودند و زنهای بدکاره را از شهر اخراج کرده بودند . . . دردانشگاه تبریز . . . طب وعلم معلمی و فلاحت تدریس می شد . . . دستگاه رادیو و فرستنده نصب و شهربانی منظمی ترتیب داده شده بود و زنها شبها بدون رعب و وحشت و ترس آزاد در کوچه ها عبور می کردند. »
به هر تقدیر احمد قوام از6 بهمن 1324 با وجود مخالفت آزادیخواهان ایران، انگلیس، شوروی، حزب توده و فرقه دموکرات با استفاده از سیاست های زیرکانه و موافقت آمریکا به نخست وزیری رسید:
1.تیرگی روابط سیاسی ایران و شوروی بر سر موضوع نفت شمال 2.خروج ارتش شوروی از ایران مشروط بر اینکه دولتی علیه شوروی در ایران نباشد.3.دفاع حزب توده از نظرفوق4.وجود حکومت ملی آذربایجان و نزدیکتر شدن آن به استقلال با هر قدم.5.سیاست قیمانه انگلیس در پیشنهاد کمیسیون سه گانه برای ادامه تسلط بر مناطق نفتی جنوب و احتمال تقسیم ایران به مناطق نفوذقوام با توجه به تمامی شرایط، سیاست سازش با شوروی در صدر قرار داد. وی با رفع تضییقات وارده به کلوب های حزبی کارگر و مطبوعات، انفصال و توقیف برخی عوامل سرشناس ارتجاع از جمله سرلشگر ارفع و . . . اعلام جانبداری از سیاست موازنه با همسایگان (که مورد عنایت شوروی قرار گرفت) چنان رفتار کرد که شوروی تصور میکرد بدون درگیری ها در معادلات سیاسی کسب امتیاز خواهد کرد و آزادی خواهان گمان بردند روابط ایران و شوروی را اصلاح و ایران را از تجزیه رهانده و از سرکوب آزادیخواهان دموکراتیک ممانعت بعمل خواهد آورد.
در این میان آذربایجان که با بی اعتنایی با وی بر خورد میکرد پس از اینکه در شانزده فروردین 25 با امضای قرارداد شوروی با دولت قوام، پشت خود را خالی دید، مجبور به سازش با قوام شد.
با وجود تخلیه نیرو های انگلیس و آمریکا، شوروی نیز اگرچه شمال شرق را تخلیه کرد لکن به استناد قرار داد 6 فوریه 1921 از ادامه تخلیه امتناع ورزیده و به تبلیغات روانی در جامعه می پرداخت لکن ادامه اشتغال نظامی حقانیت مبارزین راه آزادی در آذربایجان را خدشه دار کرده و موجب دریغ حمایت مردم ایران و افکار عمومی جهانیان شده، سبب افزایش فشار خارجی بر شوروی و درخواست دلیلی بر عدم تخلیه میشد.
در نهایت آمریکا به همراهی انگلیس، شوروی را تهدید به ورود به جنوب ایران در صورت عدم تخلیه شمال نمود. قوام که در نظر داشت موضوع را در شورای امنیت مطرح کند با تهدید شوروی مواجه شد ولی آمریکا نیز از قوام می خواست به طرح موضوع بپردازد در غیر اینصورت تهدید کرده بود راسا اقدام به این کار خواهد کرد و در آن صورت ایران نباید چشم امید به کمک آمریکا می داشت.
اگرچه در 5/1/25 شوروی اعلام کرد که تخلیه را از دیروز آغاز نموده است و تا5یا6 هفته به پایان خواه رساند ولی آمریکا و انگلیس با استفاده از فرصت جهت تحت فشار قرار دادن شوروی به طرح موضوع در شورای امنیت می پردازد. با توجه به اینکه نماینده شوروی از 29/12/24 در تهران بود شوروی با عنوان اینکه در حال مذاکره با ایران هستیم از حضور در جلسه خودداری می کند و مذاکرات ایران و شوروی منجر به توافق نامه 16 فروردین می گردد که در آن نیروها از 4 فروردین در 15 ماه از ایران خارج شده و شرکت مشترک نفت ایران – شوروی تشکیل می شود و آذربایجان مسئله داخلی ایران تلقی می شود و قوام اعلام می کند در صورت عدم قبول مواضع ایران در قبال آذربایجان از طرف شوروی موضوع نفت شمال منتفی است؛ لذا با واگذاری نفت شمال در محدوده شرق خط واصل بین نقطه مرزی سه گانه ایران – شوروی – ترکیه تا قوشاچای به مدت 50 سال مشروط به تصویب مجلس 15ام شرایط قوام برای اعمال در آذربایجان پذیرفته می شود.
بالاخره با وجود مخالفت آمریکا و انگلیس، قوام شکایت خود را از شورای امنیت باز پس می گیرد اما همچنان نگران از این بود که با وجود تخلیه شوروی، اسلحه در دست آذربایجانی ها باقی بماند. در سوم اردیبهشت البته آمریکا و انگلیس بار دیگر شکایت از شوروی را در دستور کار قرار دادند.
در این حین، نیروهای آذربایجان نیز، پس از فتح بندر انزلی به آستارا باز گردانده شدند و با اینکه توانایی فتح قزوین،
http://www.gunaskam.com/az1/index.php?option=com_content&task=view&id=319&Itemid=1
Subscribe to:
Posts (Atom)